Thursday 24 November 2016

Mizoten thihna hming hrang hrang an neihte leh a sawifiahna

1. A kamkeuna
          Thihna hi mi tin chunga thleng thei vek a ni a. Siamtu Pathianin mihringte chunga thleng tura a ruat a nih avangin tu mahin an pumpelh thei lo va, tlan chhiatsan theih lah a ni hek lo. Eng ram emaw, eng hnam emaw hian thihna hi a chhan a zirin sawi dan hrang hrang an nei a. Chung zingah chuan Mizo ten thihna hming hrang hrang an neihte kan sawi dawn a, chung thihna hrang hrangte chu kan sawi zau bawk dawn a ni. Hmanlai hun ațang tawhin Mizote hian thihna hi an lo la urhsun hle a, thih dan a zirin a sawngbawl dan pawh a in ang lo hlawm hle a ni.
2. Thihna hming hrang hrangte
          Kan sawi tak angin Mizote zinga thihna hming hrang hrang te; thihna țheuh si eng vanga hming hran hran vuah nge an nih tih te leh chung thihna hrang hrangte chu eng angin nge an sawngbawl țhin tih leh thihna lo thlen chhan hrang hrangte chu hengte hi a ni.
2.1. Awmlai
          Awmlai hi thihna rau rauah chuan thih dan tluang tlam ber a tih theih awm e. Natna tluangtlam vang emaw, na sawi tur awm vak lova tar chhumchhia an nih tawh vang emaw, pianțo that loh hrim hrim vang emaw, hrileng eng emaw vanga mahni in luma khumlaizawl ngeia tu leh fate leh chhungkhat laina ten an dawm hlum theih ngeia thite chu, 'Awmlai thi’  an ti a ni.
          Awmlai thi hi thih dan zinga an duhthlan ber a ni a, An sawngbawl dan pawh an uluk bik hle țhin. Awmlaia thi chu a bawihsawmtute zinga harhfim deuh chuan a mit a men loh nan an siamsak a, a taksa pawh fel tak leh mawi takin an muttir a, a khabe a uai fual loh nan laphiarin an țawn a, a chhipah an suih tlat țhin. Ama thawmhnaw ngei an haktir a, hmeichhia a nih chuan pawnfen chu vei fenin an fentir kher țhin. Tin, zalh tur a nih chuan mitthi kha a kut leh a ke, a hmai te an phih a, a lu sahriak an thih a, a sam pawh an vei zialsak țhin a ni.
          Mitthi chu lenglai (nula emaw tlangval emaw a nih) chuan khawtlang a nghawr bik a. Zan khat tal an tlaivarpui hram țhin a ni. A thlan laitu tlangvalte pawhin nuihza an siam ngai lova, bengchheng hauh lovin, ngui nghuaiin an lai a. A vuinaah pawh puan dum sinin nula leh tlangval pawhin thlanmual thlengin an zui țhin. A lu men zanah fiamthu thawh leh nuihza siam an awm ngai lova. Lo siam an awm pawhin val upain an kamkhat hial țhin. An la urhsun em em a, Thlan pawh thuk takin an lai a, Lung chang țha tak taka hung kualin, a thlan chhung lam bang pawh an rem chhuak vek a, 'Thlan Khamphei' an siamsak țhin a ni.
2.2. Hlamzuih
          Nausen, la hram lutuk lova thite chu, 'Hlamzuih’ an ti a. Khaw hrang hrangin a upat dan chhiar thuah tih dan a inang lova. A tlangpui erawh chuan thla thum vel chin hi a ni a. Amaherawhchu, mi chhia, mi anga insawngbawl tlin ve lote’n hram deuh tawh pawh hlamzuihtir mai an awm bawk.
          Hlamzuih chu in hnuaiah țhenawm pahovin tuțhulhin lei an cho khuar a, Naute ruang chu puanin an tuam a, a thlarau a dangro huna a fawh atan lapua; a nu hnute tuia sawr a kaah an hnawh a. A rilțam huna a țamhnem atan a kut leh lamah buhfai an humtir a. Mitthi khaw kawng a hriat theih nan a hmaa lum zel tur a nih ringin a kut leh lamah artui an humtir bawk a. Tichuan hlum bel lian deuhvah an dah a, an phum mai țhin a ni.
          Hlamzuih thi hi an ngainep hle a, Upa țhenkhat phei chuan, “Mai par thlawn ang lek alawm,” an ti mai țhin. Zana thi pawh ni se, an phum chuk chuk a. Chhiat tawkah an inngai meuh lo. An ral ngai lova, thlan nghah pawh a awm ve lo. A phumna tur pawh tlangvalin an lai ve ngai bawk hek lo. Nula leh tlangval an inrawlh ve ngai lo a ni. A hringtunu tih loh chuan an chhungte dang pawhin an țah ve ngai lo va, țawngfungah pawh, mittui tla phung khawpa mei khuin a ur te hian, "E, hlamzuih țah chu nep tê a ni,”  an lo ti țhin a ni.
2.3. Raicheh
          Nau hring chhuak thei lova thi emaw, a hrin chhuah hram pawhin nau hrin vanga thi a nih chuan, 'Raicheh' an ti a. Hetiang hi hmeichhiate’n an hlauh ber thih dan a ni. Rapthlak theih tawpah an ngai. Hmeichhia phei chuan an hlau em em a. Chuvangin, nau an neihin a tuk leh lekah la chak lo em em em mah se, an chhungte’n tui chawi turin an tir chhuak hram a. Tuium tlem te phurin zawi zawiin an kal a. Chumi hnuah chuan vanduaithlak takin thihna pawh lo tawk se, raicheha thi ni tawh lovin, awmlaia thi an ti tawh zawk țhin a ni.
          Raicheh thih ni chuan tumahin thing an phur duh lova, puan an tah duh bawk lova, zanah an kai duh bawk hek lo. Raicheha thi thembu te, thawmhnaw te leh an thil dang reng reng an hmang duh ngai lo. An kawngvawn lek phei chu an țih zual. Hmeichhe țhen khat phei chu, an țhutna hnuah pawh an thu duh ngai lo. Chutianga an serh loh chuan anmahni anga thih ve an hlauh vang a ni ber.
          Raicheha thi an awm chuan a thlarau chu khawlaiah a vak vel a, thembu a hnuk ri rel rel țhin niin an ngai a. Chutia raicheh thi khawlaia vak vel chuan in chhunga luhna tur a zawng țhin a, tu emaw in chhunga a luh chuan, chu a luhna in chhunga mite chu raicheha thi ve turah an inngai a. Raicheh thi thlarau an inchhunga a lo luh loh nan in tinin pawn lam kawngka biangah Katchat emaw, hnahchhawl dang emaw an thiat a, “Kan thiang lo ve, tumah lo lut suh u”  tihna a ni a. Chutianga an lo tar chuan lo lut lo turah an ngai a ni. Tin, raicheha thite thlarau kalkawng hi a chhengchhe bik a. Chuvangin, a kal thiam theih nan leh hring lama a lo let loh nan 'Cheraw' an kan țhin.
2.4. Sarthi
          Nat lawk awm lova sain emaw a seh te, thinga tla te, thing tlu leh lung lumin a delh te, mei kan emawa thi thutte hi 'Sarthi' an ti a. Thihna rapthlak ber pakhatah an ngai. Chutianga thi an awm phawt chuan thli tleh hun lai ni lo mah se, tleh ngei ngeiin an ring a, chu chu 'Sar thli' an ti a. Tin, khaw țhat laia vana chhimbal tawite a zam changte hian, 'Sar a zam' an ti a, khawiah emaw sarthi awmin an ring.
          Miin tawhsual tawkin, a ruang an zawn haw te hian kawngkaah luhpui lovin, kawmchar kawngkaah an zawn lut a, In chhungah zan an riahpui ngai lova; eng hunah pawh thi se, thlan an lai chuk chuk a, A ruang chu kawmchar kawngkaah bawk zawn chhuak lehin, an phum mai țhin. Sarthite hi mithi dang ang lo takin khumpuiah an mut ve ngai lo va. Chuatah kawngkhar lam hawiin an mut țhin. Chutianga an tih loh chuan, "Zulin a zui duh," an ti a; chu chu mi dang sarthi an awm leh duh tihna a ni.
          Sarthi hi an thlaichhiah thiang lo va. Thlan lai zawh ve leh phum nghal vat tur a ni. Sarthi awm zan chuan in tinah pawn bangah chhawl an thiat țheuh va. Hei hi a chhan chu, sarthi thlarau khan mumangah amah zawnna hlang kha a zuar duh țhin a. Chu chu an lo lei chuan thihnaah an ngai a ni. Chutia chhawl an thiah chuan, "Kan thiang lo" tihna a ni a, sarthi thlarau lo hnartu atana an tih a ni. Sarthi an awm reng rengin hnathawh a thiang lo va, an hrilh țhin a ni.
          Tunhma chuan sarthi reng reng chu mi dang thlan laih loh angin laih a ni deuh kher țhin. Muak dung zui zawnga thlan dang laih a nih chuan, sarthi thlan chu mual vang zawngin an lai țhin. Hei hian chu thlana phum chu sarthi a ni tih a tichiang nghal hle țhin a ni.
          Sarthiah rau rau pawh hian sakei seh hi an duh lo hle. Mi tu emaw sakeiin a seh a nih chuan a sehna hmun ațanga an zawn haw dawnin hnudal an in siam țhin a. Chung hnudalho hnungah chuan hnu lo dal leh chhawngtu an in dah țhin. A chhan chu, sakeiin a seh hlum ruang chu a seh chu sakei chuan a rawn zui zel tura an ngaih vang a ni.
2.5. Za chham lak
          Hmanlai Mizo pi leh pute hunah khan ni tin mi za thi turah an ngai a, za an thih tlin loh chuan khawi khua emaw bera tu emaw kha an thi thut țhin niin an ngai a. Chutianga thite chu za tihtlinna tura thi-ah an ngai a ni. Hetianga zachham laka thite nunna laksaktu nia an ngaih chu 'Sanu' an ti a, Sanu chu mi tinâ a, ti thi mai țhin, tlawn lungawi ngai pathian niin an ngai. Nat lawk nei lova thi thut kan tih ang chi hi a ni awm e. Zachham laka thite hi an sawng bawl danah pawh awmlai thi angin an sawngbawl țhin.
3. Thihna țhenkhat an sawngbawl dan
          Kan sawi tak angin thihna hi a chhan leh vang hrang hrang a awm thei a. Thihna hrang hrang kan sawi lan bakah khian thih dan danglam deuh leh han sawngbawl dan danglam deuh a awm țhin a. Chung thih dan țhen khat an sawngbawl dan te chu.
3.1. Mițha thi
          Khuaa mi ropui leh langsar bik, duhsakna sang hlawh thamte chu, a thlan awm thleng vela thuka an laih hnuah, thlan chhak lam chu ruang lengin an ker puk a. A chhuat, a bang leh a chung lam zawng zawngah chuan lung chang phek an rem chhuak vek a, rawlh luh turin an buatsaih țhin. Thlan kawngka chu lung phek hlai puiin an chin leh a. Chutiang thlan chu, 'Tianhrang thlan' an ti.
          Dan naranin chhungkuaa pa ber a thih chuan an ‘zalh’ țhin a. Hmun then khatah chuan hmeichhia leh naupangte pawh an zalh ve țhin bawk. ‘Zalh’ tih awmzia chu, ruang chu bang lai rinchhanin emaw, pathlang lam tuium hunna sirah emaw an zalh a. A dalna chu țhut theih turin an dawh kang a, a ban nghahna turte pawh an siam a, a lu a kun loh nan an țawn ding bawk a ni.
Thangchhuahpa a nih chuan Thangchhuah puan țial an sintir a, Thangchhuah diar țial an khimtir bawk a. A bengah țhi mal an behtir a, a samzialah Vakul chang; buk luaia siam chu ropui leh mawi takin an tawntir țhin a ni.
Pasalțha a nih chuan, a bungraw pawimawh   Silai te, Fungki te an kentir a, Pasalțha a nihzia lang thei ngei turin an cheibawl țhin.
          Tichuan, mitthi chhungte chu a raltu, anmahni duhsaktute chuan zu an tawk a. A ruang bulah , mitthi in ai zu chu an leih bua a, a țhen chu an duhsak dangte an pe bawk țhin. Mitthi ruang an zalh chu vui dawnah khumah an sawn leh a, vui dan tur pangngaiin an cheibawl leh țhin a ni.
          Tin, chhungkaw pa ber a thih chuan thlaichhiah ngei turah an ngaia; thlaichhiah theih loh chu mualphothlaka ngaih a ni. Neinung deuh chhungkuate chuan pa ber lo pawh an thlaichhiah tho țhin. A tlangpuiin thlaichhiah nan chuan ran ke pali nei chin hman a ni a. Hausa deuhte chuan Sialin an thlaichhiah țhin a, rethei deuhte chuan Vawk te, Kel tein an thlaichhiah thung. Thlaichhiah sate hi thlan laitute leh Mitthi raltute tana ruai țhehsak a ni ber a. Amaherawhchu, tlangval tlawmngai, thlan laihote chuan an ei ngai lo. Tu fate’n an banah kaiin pawt fe mah se, an țang tlat zel. Nu tar/pa tar leh tlangval vantlang hnuai lam deuhte chauhvin an kil țhin a. Thlaichhiahna hi thih ni ngeia buatsaih tur a ni.
          Chhungkuaa pa ber thihna thlaichhiah loh chu, țhenrualte nen inhauh palh nikhuaah, "I pa thlaichhiah lohva thihtir i ni lawm ni?”  tih an hlawh țhin a. Chu chu inhmuhsitna țawngkam na takah an ngai. Tin, thlaichhiah sa zawng zawng kha mitthi thlarau khan mitthi khuaah chhawm thei dawna an ngaih avangin, a thia duhsakna a ni fawm bawk.
          An vui dawnin mitthi chu puanngovin an tuam hmasa a, puandumin an tuam leh a, Mau an suih zum a, a awm leh a dul zawnah an țhui phui tlat a. A lu leh a ke lam puan chu la chhumin an suih ping tlat țhin. Mitthi vui hi Mizo sakhua nen engmah inhnamhnawihna nei lovin a lang. A ruang kiltute chu mitthi chhungte, tu leh fa, makpa te an ni ber. A vui dawn hian a neipa chuan Silai an kap a, darkhuang leh dar dang an neihte an tum țhin bawk. Țahtu ngah chu ropuinaah an ngai. Tlai lam, khaw thim hmaa thlan vui zo hman tawk turah an vui ber.
3.2. Lengtlawn
          Hmeichhia pasal nei lova thi an awmin tuthlawh há nen an phum țhin. Chu chu pasal ve aia ngaih a ni țhin a. Mipa nupui nei miah lova leng tar țhak an thi an awmin, anni erawh chu hrei há nen an phum thung a, chu chu a nupui ve aia ngaih a ni thug țhin.
3.3. Mi ina thih
          Mi khualnaa thih emaw, mi ina va thih emaw hi thil pawi taka ngaih a ni. A chhan chu in ațanga ruang a chhuah reng rengin zulun a zui duh tih a ni țhin a. Hei vang hian khual khuaa thi an awmin, an mahni khaw lam an panpui na lama mi khuaa chawlh a țul pawhin an laina hnaivaite ina luhpui mai lovin pûmah an dah țhin.
          Amaherawhchu, hetianga thi an awmin siala sil a nih chuan a lo thianghlim lehin engmah hnuleh awm lo turah an ngai a, an ngaih a lo țha ta țhin. Mi in leh lova thi an awmin a thia te chhung chuan insil nan sial emaw, a hu tawk cheng sawmli emaw an chawi a ngai țhin.
3.4. Phungzawl vui
          Phungzawl an thih chuan an phungzawl kha kai theihah an ngai a. A vuitu ten thlana an han thlak felah, "Ka hai" an ti a, an tlanchhiatsan ham ham a. Chutah an ba kal leh a, thlan chu an vur ta chauh țhin a ni.
3.5. Tuaipheng
          Tuaiphengte hi mi pangaia an ngaih chiah loh vang nge ni an thiha an phum dawn pawhin a khaikhup zawngin an phum kher țhin.
3.6. Lenglai thi
          Nula emaw tlangval emaw an thih chuan khawtlang a nghawr hle țhin a. Khaw tlang pawh a ngui ruai țhin. Lenglai thite chu an sunnzia lantir nan a thlan pawh thuk takin an lai țhin a, țhenkhatte phei chu lung kuang hialin an khaukhurh țhin.
          Hmanlai chuan kawng kham zawnga thing a lo tluk chuan lenglai thi an awm dawn niin an ngai țhin a, an ngaih a țha lo hle țhin a ni.
4. A tlipna
          Hmanlai hun ațanga tunhnu thleng hian Mizote hian thihna hi an ngai thu tak hle a. Mithi an awma an intuarpui thiamzia te, an ințawiawm thatna te hi a entawn tlakin, a fakawm hle a ni. Hmanlai hun ațang tawhin thihna hi tute chung pawha thleng vek thei a nihzia an hrechiang a, chu thihna chu engtik hun pawha an chunga thleng ve reng theih a nihzia an hrechiang a. Chumi a nih avang chuan thi an lo awm pawhin an theih tawkin an sunpui a, an tuarpui țhin a ni.


Bibliography:

Laldinpuii, K. Mizo Chin Dan Thenkhat. Aizawl: Tribal Research Institute, Art & Culture Department. 2013.

Lalbiaknema, C. Zawlbuk Ti Ti. Aizawl: Mizoram Publication Board. 2000.

Lianthanga, C. hmanlai Mizo Nun. Aizawl: Mizoram Publication Board. 1999.

Lalthangliana, B. Pi Pu Chhuahtlâng. Aizawl: R.T.M Press & Computer. 1998.

___.Pi Pu Zunlêng. Aizawl: TheAuthor. 2007.

Zatluanga. Mizo Chanchin Bu 1 Na. Aizawl: Zasanga IPS. 1997.
       

8 comments: