🔸🔸5th SEPTEMBER🔸🔸

                               ~Ápuia Colney


September ni 5, khawvela hna ropui berte zinga mi zirtirna hna thawktute pual 'Teachers Day' tiin mi tam tak thinlungah chuan a rawn lang nghal ngei ang. Mahse keimahah chuan ka hringnun hliampui tawrh ni tiin ka hre reng tawh ang. He ni a lo thlen apiang hian he khawvel nunrawng tak hi ka tan chuan anchhe lawh tlak a ni a. Ka dam chhung zawngin ka hre reng tawh dawn a ni.


BULȚANNA

Tlai ni tla tur chu a sen deuh phut a. Beiseina reng nei tawh lote pawh beiseina thar a siam sak leh thei ang tih mai turin chu september ni 5 tlaia ni tla tur chu a mawi danglam a. Tlifim thaw heuh heuh te, naupang infiam hlim tih hriat taka an khek ri ruai ruai te, Ral leh lama uicho bo lauh lauhte leh arpa hnehna chan chang tih hriat tak, chapo tak leh fiak țha taka a khuang al al te nen lam chuan chumi tlai ni tla tur chu a inchawih a. Chhangchhe nu ina nau rilțam inhnemhnanna tur duh vanga a țap rawng rawngte chu ninawm mai ni lovin, chungte chuan lunglenna danglam tak a keng tel vek ni mai hian a hriat a. Khawvel mawina hmu thiamtu tan chuan chutiang taka thil mawi chu hmuh hmaih theih a ni hauh lo vang.


Thimhlim la ni mah se, thingtlang in za nufa khua lek angah chuan a reh hian a reh țhiap a. Zan lama hram chi rangnun an hram ri cherh cherh tih mai loh chu thawm dang reng hriat tur a awm lo. Chutiang karah chuan ráp in chhetê, a bang leh chhuat atana dáp inkawkalh, a chung atan pawha di inchih lukna, thlipui leh ruahpui laka inhnangfak nana chhawr nàawm lo tur zetah chuan nu nau hrin hun tawh tak, san pe mek chu a vial ngal ngal a. Ni e, chu in chhuan awm loh zet chu kan in, he khawvela ka in tia ka chhal ve theih chhun a ni a. Hun rei loté hnua a hmangaih leh a duat em em la ni mai tur a fa-in he khawvel êng a rawn hmuh ve theih nana thih tha tak meuha țan la mektu, a hmel en pawha nu tlawm ve tak chu ka nu, ka nu neih chhun tak meuh, min hmangaih em emtu leh keipawhin ka hmangaih tak, mi dang laka nu tlawm tak anga lang, kei atana nu ropui ber mai chu a ni.


Chu zan reh ruih hnuaiah chuan nautê duhawm tak mai chuan khawvel thar a hmachhawn a ni tih hriat tak hian a awrâwl tawp tak meuh chhuahin a țap ngák ngák a. Thla tam tak chhung hrehawm tam tak a lo tuarna rah chhuah duhawm tak chu nu chuan hlim tih hriat tak hian a thlir vawng vawng a. Duat takin a kuah hle hle a. Nghakhlel ru tak, hreh tak sia a lo nghah fan fan a duhthusam ang ngeia a thlen avanga hlimna mittui rawn hnap chhuak țiam țiam chu a khat tawkin a hru leh zauh zauh țhin a. Chu chu a ni ka hringnun khawvel lo ințanna chu.


Ka nu hi avan duai em mai a, ka pian hlima a hlim luat vanga a mittui hial a tla hi ka dem hauh lo. Vawi hnih lai fa a chhiat hnu a beidawn tawpah kei hi ka lo piang a. Kutke kima ka pian ve takah chuan fa dang neih leh tumna rilru pawh a pu ngam tawh lo. Mi dang angin fanu fapa neih ve te pawh a chak ngei ang. Mahse, Pathianin a pek chhunah vui lovin lawm takin a pawm a. Ka naupan laia ka hrisel lo lutuk ka nu rilru hrehawm țhin tur zia ka ngaihtuah erawh hi chuan Pathian hi ka nu tan hian ka dem lek lek țhin. Ka nu hi a lakah a vui ngai hauh lo chunga rilru hahna tam tak a tuartir kher țhin avang hian. Mahse, hemi avang tak hian ka nu lo ropuizia ka hriat phah thung si.


KHAWVEL THAR

May tla a ni a. Țoruah haw hun a ni tawh tih hriat takin khawthlang lam kawlkil chu a hnîm deuh ruih a. Rei loté hnuah ruah namên lovin a rawn sur dawn a ni tih lah hai rual a ni lo. Ka awm nuam mang lo avangin class pawh la zo peih lovin muangchangin ka in luah lam panin ka kal bek bek a. Lehkha zir lamah țan ka lak nasat deuh avangin kan khaw lamah pawh ka haw ngai meuh lo va. Hun rei tak chhung ka nu leh ka pa ka hmuh tawh loh avangin ka ngai lutuk hi thil dang ngaihtuah thei lova anmahni ka lo ngaihtuah leh veng veng chang hi a tam țhin khawp mai.


Hemi țum pawh hian khawthlang lama țoruah rawn haw tur ințham vel chu hre chang lovin ka nu leh ka pain min hmangaihzia leh ka tana an tha leh zung an sen nasatzia mawlh ka ngaihtuah a. Chung ka tana an lo thawhnate ka rulh let theih ve hun tur suangtuah paha muangchanga ka inluah lam ka pan lai chuan ka hnung lam ațangin tu emaw hian min rawn au lauh lauh a. Ka suangtuahna kawm chunga kal ka nih avang chuan chu min auhna ri ka hriat ve meuh chuan vawi khat mai min ko lo vang tih pawh ka hre nghal mai. Ka suangtuahna khawvel chu dahțhain hmanhmawh taka min rawn pan mektu chu ka lo nghak ta zawk a.


Van Angel-te hmelțhat turzia hi la hmu ve chiah lo mah ila, ka ngaihruat thei. Chungho zinga khawsa ve țhin leh an zinga mi ni awm maia hmelțha leh duhawm chuan min rawn pan mek a, chu mai chu ni lovin  ka hming; ka nu leh pain duat taka min koh țhinna ngei mai chuan min la rawn ko zui a. Chu hun rei lotê chhung chuan ka tan hian khawvel hi a mawi a ni satliah mai lo va. A pârin a pâr vul chûk a ni ber.


A ni reng asin. Sangtêi, kan class mai pawh ni lo, kan college puma chhe lo ber tiin chhal ve ngawt ila, amah ertute an lo awm a nih chuan chungho chauh lo chuan min pawmpui ngeiin ka ring. A hmelțhatna leh a duhawmna chu sawi fiah tum aiin sawi lohvin a fiah zawk a. A pian nalhnate chu mita hmuh ve phawt loh chuan lo mitthla ve ngawt chi lah a ni hek lo. Chung chauh pawh chu inchhuanna tham a nih tawh tehlul nen a nungchang a la țha tel zel a. Mimawl tak hnenah țhatna leh duhawmna hi sawifiah dawn ila, țawngkaa sawifiah tum ngawt ai chuan Sangtêi hi hmuh ila a fiah berin ka ring.


Kei thingtlang mi. Nu leh pa duhsakna leh hmangaihna dawn vanga Khawpuia lehkha zir ve mai. Ka nu leh pa tih chauh lo chu chuan tur engmah nei lo, hmelah lah mi dangte aia chungchuanna nei chuang hauh lovin mihring leh mihring inkar ațanga lo piang chhuak ni ve awm lo renga mawi chu ka chhawm hnak hnak a. Sawi tur avang ka tih dawn chuan a hmelțhatna ringawt pawh ninawm tham sawi tur a awm. Amaherawhchu, ka kha a chih a, sawi tur reng ka hre si lo. Sangtêi'n min biak hmasak phawt loh chuan engmah sawi tur ka hre lo.


Chutia Sangtêi nen kan kal duh hnak hnak lai chuan thawklehkhatah ruah fang pawr tak tak chu a rawn tla phauh phauh a. Rei rial lovin a rawn baw zui nghal hawk hawk a. Nikhua ka hriat tirh ata eng emaw thutah pawh ka chî-ai ka la hre ngai lo. Mahse, khami țuma ka chî-ai zia kha zep buangbar ka tum lo. Sangtêi chuan ka banah min rawn vuana kawng sir mi bathlar hul deuh lai chu a kawk zeuh a, hmanhmawh takin chu lam pan chuan kan tlan dun a.


Sangtêi thawmhnaw hak a taksaa bet thler te, a sam ngil leh sei tak huh zawr deuh hnâp te, a chal sam ațanga a mit ko vela tui rawn luang thla ngiai ngiaite chuan kan huh nasat hmanzia sawi vak ngai lovin a tilang chiang kher mai. Chhun pachang e ti lo chuan khua chu a thim deuh ruih a. Tawm hulna tur atana kan hmun hmuh chhun lah chu a bei thamin, ruah tam tak kara thli thaw vuk vukin ruah kal ding pangai tur a len kawi nasat avangin bang kil chêtah Sangtêi nen chuan inngheng rialin kan awm dun a. Sangtêi vawt ti chuan ka ban ding lam chu rem leh rem lovin a kuah deuh chial a, a khur deuh hlek hlek bawk a.


Kha hun ațang khan a ni Sangtêi nena kan thawnthu lo ințanna chu. Sangtêi chuan khawvel thar, ka la chen ngai lohna leh ka la hmachhawn ngai lohna hmunah min hruai lut a. Ka hringnun tak tak chu Sangtéi ka tawn ațang khan a ințan a. Tun thleng hianin Sangtêi ka tawn hma khawvelah khan ka let leh tawh lo va, ka let thei tawh ngai dawn hek lo.


A PAR VUL LAI


Ngun thluk taka ka ngaihtuah changin kim loh riauna ka nei tlat hian ka inhre țhin. Chu ka kim lohna tak chu Sangtêi ka tawn ațang chiah hian ka hre chhuak ka. Ka hriat chhuah rualin chu ka kim lohna chu hnawh khahin a awm leh nghal a. Ka vanneihzia hi sawi fiah vak ngai pawhin ka hre lo. Neih nei lo, neih loh nei bawk si lo entirna țha tak chu ka va ni chiang em.


Sangtêi nena kan inkar chu a nghet deuh deuh a. A chang chuan a hma zawnga ka neih ngai loh chaponate hi Sangtêi vang hian ka neih phah leh lek lek țhin. Mahse, chumi avang chuan dem theih niin ka inhre bawk si lo. Dik taka sawi chuan Sangtêi hi chu chapopui tham ve reng a nih tlat vang a ni. Tuktina ni êng mawi tak rawn inher chhuak țhin hian Sangtêi mawina a rawn her chhuahpui ni lovin, Sangtêi mawina avangin zing daia ni êng rawn chhuakte hi a mawi chawp ni ve mai hian ka hre țhin.


Sangtêi tel lo hi chuan ni khat lek pawh hi a rei a. Amah ka ngaih avang leh a hmel ka hmuha a bula ka awm chak lutuk vanga zan lai thleng thlenga mahni a khum laizawla ka inleh kual thak thak chang hi a va tam tehlul em. Chutiang tak chuan Sangtêi zun chuan min phuar a, ani nen hi chuan engkim hi a par vul chêk țhin.


KA NU, KA PA!....


Mi dang hriatah chuan ka nu, ka pa chu ti ve bawk mah ila, an beng hriatah chuan 'Ka' hman hi tih mi-ah pawh ka ruat lo. Ka nu leh pate hi ka hmangaih a ni mai lo va, ka ngaisang hliah hliah. Fapa mal ka nih avanga min duatzia chu sawi tam vak ngai pawhin ka hre lo. Mahse, chumi avang chuan nun kawng sual zawh ka tum lo va. Eng lai pawha an chhuan em em ni theih reng hi ka tum a ni. Chumi ka tumna chu he khawvela ka inchhuan ve theihna neih chhhun ni hialin ka inhria.


September thla han chuan kai meuh chuan khua pawh a nuam țan viau a. Ruah tuite chu la tla tho mah se, khua a tui hul ve țan hret hret a, boruak pawh a nuam chho zel niin a lang.


September ni 5, ka piancham a ni satlaih mai lo va, ka nu leh ka pa min rawn tlawh turin an rawn kal dawn a. Sangtêi pawh engkim ka hrilh tawh avangin ani pawhin ka nu leh pa chu hmuh ve ngei a duh a. Chumi atan chuan tuk pumin ka inbuatsaih a, hlimna leh nuam tihna fawmkem chunga inbuatsaih ka ni bawka a nuam duh kher mai.


Chhun lamah Sangtêi nen kan leng kual a,tlai lam a lo nih chuan ka nu leh pate lo thlen hun tur nghakin ka in luah lian lo tak, tê fel ren rawn takah chuan kan țhu dun kar a. Mahse..... mahse.... kha mi țuma ka thu hriat khan min va țhawng tehlul em. Ka dam chhungin khatiang ang em ema thu thin țhawng khan min la deng ngai lo. Ka nu leh ka pa, he khawvela ka neih chhun tak meuh meuh leh ka hmangaih em emte nen hlim taka kan inhmuh khawm hun tur ka nghak a. Mahse, he khawvelah hian ka nghak chhuak zo tawh dawn lo. Pialralah chauh lo chuan.............


Mi pa ka nih leh hmeichhia ka nih lam reng ka ngaihtuah lo. Ka mit ațanga mittui rawn hnam chhuak țiam țiam chu dan ka tum hek lo. Sangtêi ka zah em em țhin pawh chu ka zah zo tawh lo. Ni e, engmah ka hre mumal tawh lo. Ka țap.....ka thinlung chhung ril ațanga hnawhtu awm avangin țah tawp mai loh chu engmah tih theih ka nei lo.

Ka tan theih tawp an chhuah a. Mahse, chung ka tana an beihnate chu tlemtê tal pawh ka rulh let ve hman ta lo a nih chu. He khawvel ka dam chhung hian ka inthiam thei tawh dawn em ni. Ka tan hlawhtling tura beihte chu eng nge sawtna awm ve ta ang le. _Ka nu, ka pa, kal dan min zirtir a, mahse mahnia ka kawng zawh tur chuan ka la kal thiam tawk lo asin. Eng hunah emaw ka chakna ringin inla kal ve ang a. Keimah ngei hian ka kutin ka la chelh let ve ang che u ka tih laiin nangni chuan mahnia ka kawng zawh turin min kalsan ta si. Aw......... mahse, ka dem ngai hauh lo ang che u. Ka tana in lo beihnate hi ka dam chhung pawhin ka rul seng tawh dawn si lo che u a._


Min rawn tlawh turin ka nu leh ka pa chu sumo-in zir karah an rawn chhuak a. An fapa duat lai hmuh hlan an nghahhleh turzia leh an hlim dan turte chu tun thleng hian ka ngaihtuah let ngam lo. Mahse, kawng lakah motor lam chian lohna avangin an kawng zawh lai ata chu an duh vang reng ni lovin kawng ni lo lamah an peng ta zawk a ni. An chetsualna hmunah chuan ka nu leh pa chu an boral nghal a. Ka nu leh pa ka nghak chhuak zo lo angin, anni pawhin an fapa hmuh hlan an nghahhleh em em chu an hmu hman ta bik lo a ni.


He khawvelah hian ka nu leh pa tih chauh loh chu neih ka nei lo ka tih tawh angin, engmah neih ka nei tawh lo va. Sangtêi chauh lo chu innghahna dang ka nei tawh hek lo.


MAHSE KA MAL LO E


Hun leh ni ral duak dauk mah se, ka nu leh pa ka sûnna erawh a reh tak tak thei lo. Sangtêi awm lo phei se chuan he khawvel dam thlakhlelhna pawh hi ka nei tawhin ka inring lo. Sangtêi hian a zir em mai pawh a, chumi avang chauha tun thlenga khawhar lutuk lo va awm lo mai chauh ka ni.


Ka nu leh pa awm tawh lo mah se, mi pangai ni tura min chher nasat em avangin B.A ka zawh hnu lawkah hna țha tak ka hmu hlauh va. Amaherawhchu, chu ka hlawhtlinnaah chuan ka hlim tur ang erawh chuan ka hlim fimkim thei lo. Ka thinlung hi a hliam a ni lo va. Mahse, natna tuar har tak erawh ka tuar thung si.


Mahni chauha awm hi hrehawm ka tih ber a ni. Mi dang aia mal bik riaua inhriatna ka nei nasa em em a. Chumi ka rilru puthmang chu tihreh tumin nasa takin ka bei a, mahse ka hlawhchham chiang kher mai. Amaherawhchu, Sangtêi bula ka awm hi chuan ka mal lo ve tiin ka inhnem ve thei țhin a. Mahse, Sangtêi bulah lah awm reng theih a ni bik si lo va. Lungawina zawngin ka hun tam zawk hi chu ka hman a ngaih phah fo mai.


5th SEPTEMBER


Ka nu leh pa boral hnuah pawh kum thum lai a liam leh ta reng mai. Sangtêi nen pawh ka inzui rei ta bawk a, inneih ve maite pawh rilruin a tintuah ve țan a. Tunah chuan hna pangai tak ka neih ve ta bawk nen nupui fanau hrehawm lutukin kan siam bik dawn lo a ni tih lah a chiang reng a. Hun remchang hmasa bera palai hmanga sawi rem tum ve mai chu Sangtêi nen chuan kan titlu a.


Kum tin khel lovin ka piancham a lo thleng a. Naupang chhia birth day lawm ngen rual ni tawh lo mah ila, Sangtêi nen zanriah ei dun turin ka hlawh ka lo khawl ve țang țang hmanga bike mi hman hlui la țha tak si ka lei hmang chuan kan inphur chhuak ve a. Hun kan la ngah tho avangin hmun fianrial deuh, a mi nawlpuiin min chimbuai lohna tur hmun lam chu muangchang kan pan a.


Sangtêi chu hlim tih hriat tak hian a nui leh har har țhin a. Keipawhin Sangtêi thu sawi ho tê tê chu ka nuihpui ve tho mai. A ni, Sangtêi nena kan awm dun tawh hi chuan mi dang kan mamawh lo. Kan intiphur tawn thiamin, kan hlim dun thei em em a. Hei tak hi a ni ka khawhar lunglenna pawh Sangtêi hian min hnem țhin em em na chhan chu.


Mahse......... Kan tum ram kan thleng țep tih chuan kawng kual laia ka kual tur tak hi ka inrin ve hman hma hauhin chak taka motor rawn tlan chuan min rawn su bur mai a. Sangtêi ka fiam avanga ka hnunga min chum deuh taih taih paha hlim taka a nui ri chu a reh nghal hmak a. Kei pawhin kan insut avanga ri deuh bur bak chu engmah ka hre mumal lo. Ka lu a haiin, a vir deuh muai muai a. Chutah Sangtêi hlim taka a nui lai hmel ka mitthlaah a rawn lang a. Intihharh luih hram tumin ka tlukna hmun ata chu harsa ti tak chungin ka tho a. Ka lu hai lutuk avang chuan ding pawh ka ding nghet thei lo. Sangtêi koh pahin Sangtêi zawng chuan ka hawi kual ruai a, ka ding nghet thei lo chu ka pai deuh khut khut reng bawk a.


A ni thei lo......kawng sira Sangtêi lo let ngat ka hmuh chuan rang takin ka pan nghal thuai a. Pawm kangin ka malchungah a lu chu ka nghat a, a hmai vel chu thisenin a bual hneh kher mai. Ni lo.... A ni thei lo.... ka kohna reng a chhang thei lo. Sangtêi lehzel pawh ka chan ang maw. Ani chuan min kalsan ve thei lo vang. Ka kianga awm reng a intiam asin. A thutiam a hlen lo ngai lo. Mahse ka kohna reng a chhang thei si lo.


Ni e, Sangtêi lehzel pawhin September ni 5 ni-ah chiah min kalsan a nih chu. Thil mak tak a ni nge thil thleng ve reng tih pawh ka hrethiam tawh lo. Sangtêi ka kohna min chhang let tura engmah hre tawh lo chu ka kuah vawng vawng a. Ka mittui Sangtêi taksaa far fap fapte khan a hliamte tidamin, a nunna chhan sak thei se ka va ti tehlul em. A nunna, a thlarau chu ka lak ațanga lak kianin a awm a, a lei taksa pawh hun rei lotê hnuah chuan ka hmuh phak loh lei thauh thip hnuaiah zalh a ni ang a. A hmel mawinate chu ei chhetu te inhnangfakna mai mai a ni dawn si a. Aw....... hringnun hi ka chungah hian a va nunrawng bik em. He khawvelah hian hlim taka ka awm ve hi phalsak ka ni lo em ni le.


Sangtêi tlan chungah chuan ngawi rengin ka thu a, ka ngaihtuahna erawh a kal thui kher mai. September ni 5-ah ka lo piang chhuak a, chu ka khawvel êng hmuh țanna ni ngei mai chu chhiatna min thlentu a ni leh si. Kha September ni 5 zan khan lo piang lo law law ila țha zawk tur. Ka tan chuan he ni hi ni anchhe dawng a ni a, ka dam chhung zawnga ka theihnghilh ngai loh tur ni duhawm loh ber leh lungngaihna min rawn thlen nawn fotu tur chu SEPTEMBER NI 5 hi a ni.


Kawlkil tawp chu ka thlir a, ni tla tur chu a êng sen phut a. Chu ni tla tur lam pan chuan vamur rual an thlawk chum chum a. Vanlaizawlah muvanlai a thlawk duai duai reng bawk a. Ka thinlungah fiah tak maiin ka hminga min rawn kotu awm tlata hriatna ka nei a. Chutah van lam ka'n hawi chuan chhum karah fiah lo riai hian ka nu, ka pa leh Sangtêi te hmel chu ka han hmu a. Hlim takin min rawn nuih let var var hlawm a. Khawvela ka neih chhunte hlimthla chu fiah lo riaia chhum kara rawn lang chu a ral riai riai a. Engkim mai chu thimnain a rawn bawm a. Ka thinlungin SEPTEMBER NI 5 ka ti a, ka thinlung chu zawmin ka phun chhuak sap a.

Lengzem hla lo chhuan dan leh a hmasawn chhoh dan

1. Kamkeuna

Mizote hian eng tik atangin nge hla hi an lo neih tang ang tih hi sawi fak a har hle a. Chhui chianna tam tak pawh a awm tawh ngei a, mahse chumi hun atang chuan Mizote hian hla hi an lo nei tan a ni tih chiang taka sawi fak thei an awm lo niin a lang. Amaherawhchu, mi thiam tak tak ten an theih tawpin an chhui a, Mizote'n hla an neih hun tak sawi thei chiah lo mah se, an neih tan hun awm ang chu kan hriat theih phah a ni.

Mizote hi hla ngaina mi an ni a. An hlim leh lungngaihna pawh hla hmangin an hril mai thin. Chutiang a nih avang chuan Mizo hnam tobul tak hriat a nih loh angin an hla neih hun hi hriat phak a ni lo. Mizo hnam lo chhuah tan tirh lai pawhin hla chu an nei ngei tawhin a rinawm a. Kan hriat phak chinah erawh chuan Chhinlunga an awn laia an phuah Thuthmun Zai (Khawhar hla) hi an hla neih hmasak ber a ni a. Mizo hla zinga upa ber nia sawi a ni. Thuthmun Zai chauh lo hi chu rûn lui an rawn kán thlak hmain hla lo nei pawh ni se hriat a ni lo (Hrangthiaua 263).

Hla hrang hrang hian chhuah tan dan an nei hrang theuh a. Hla chi khat lo chhuah tan dan chuan hla dang lo chhuah dan a tichiang hek lo. An khawsak dan leh an nunphungin a rawn her chhuahpui ang zelin miin an mahni hun hunah hla an lo chher chhuak thin a ni.

Mizo pi pute hla hi hawrawp neih hma thil a nih avangin hla bu hrang hrangte upat dan indawt thlapa dah hi thil harsa tak a ni a. Hla hrang hrang lo chhuah hun pawh a kum bi taka hmeh rem hleih theih a ni lo. Amaherawhchu, Mizo hla hmasaa sawite hi tlar hnih an nih hlawm avangin tlar hnih hlate chu mawl zual laia hla kal hmang a ni ang a, tlema an changkan hnuah tlar thum hlate hi an ching ta niin a rinawm.

Mizo hla hluite kha bu za chuang nia sawi thin a ni a. Chungte chu hriat leh chhinchhiah zui lova pil bo ta tlem azawng awm mah se, Mizo mi hmasate khan ziakin an lo dah tha a, thangthar lo awm zekte pawhin kan hmuin, kan zir theih phah a ni (Mizo Hla Hlui 1).

2. Lengzem hla lo intan chhoh dan

A hma lama sawi lan tawh angin Mizo hla neih hun chiang taka sawi lan fak theih ni lo mah se, hla upa tak tak hriat theih a awm nual a. Chung zingah chuan lengzem hla kan tih hi a hmasa pawl tak a nih a rinawm. Lengzem hla lo chhuahna hi Mizo thawnthu upa pawl tak Tlingin leh Ngama tih thawnthu atanga lo chhuak a nih a rinawm a. He thawnthu hi Mizo hnah thlak hrang hrangin an nei hlawm a. Chuvangin, Mizo hnam hrang hrangte an awm khawm laia chhuak niin a rin theih. Tlingi leh Ngama tih thawnthu atanga hla lo chhuak pakhat chu,

Nizan mut mumangah,

Riangtui ka chawi lamah,

Tlingi zu sai ing e

tih hi a ni a. Tlingi leh Ngama hla hi anmahni beh chhan nena inzawm zel a nih avangin mi dangin he hla bu hmang hian hla an phuah ve lo niin a lang (67-71).

Mizote hi hun rei tak chhung Burma phai Kabaw velah an awm a. Chutah kum 1350 vel atangin Thântlang lamah an rawn chho a. Thântlang an rawn thlen hi chuan boruak a lo thengthaw a, an lung a leng ta hle a ni ang hla tha tak tak an rawn phuah chhuak a. Chutih laia an hla phuah thar zinga pakhat chu Lengzem Zai hi a ni (Pi Pu-Te Hla 1).

Lengzem hla hi hun hmasa lamah a bu malin a awm chiah lo niin a ngaih theih. Amaherawhchu, a bu malin ding lo mah se, hla bu hrang hrangah a inzep nasa a. Hla thu kal hmang chi khat, a bu mala din lovah chuan a tam pawl tak a nih pawh a rinawm. Lengzem hla, hla bu danga inzep tlem azawng lo tilang ila,

2.1. Zopui Zai :

Suihlung leng lo tu fa hrai awm maw E

Laldanga suihlung a leng chuang e (Mizo Nun Hlui Leh Hlate 93).

2.2. Ai-A-E-Zai :

Tualkhatah lungdi ka tawng lo ve

Chhingkhualah zai zuarin kal ka ti ai-a-e (96).

2.3. Thailungi Zai :

Liana u'n lem ang mi der,

Ram lovah chhawl ang ka uai;

Ram lovah chhawl ang ka uai (100)

2.4. Tlangkhaw Zai :

Ka lung di e, i tum dang ta e,

Tlei dang ngaiin i lo thang viai e (Mizo Hla Hlui 147).

2.5. Chawngvungi Zai :

Ka nû, ka lenrualten zing sum an su,

Vartui thiang an chawi;

Sawnga ngaiin bantlang ka uai e (212).

A chunga kan sawi bakah pawh khian lengzem hla kan tihte hi hla bu hrang hrangah hmuh tur a tam hle a. A bu mala ding tham hiala tam a awm. Mahse, Mizo hla hluiho kha a phuahtu hming chawia an sawi thin avang leh a phuah hmasatuin a thluk a lo siam chhuah; chumi thluk chuan mi dangin hla dang pawh lo phuah sela, a ching chhuaktu hming a chawi zel thin avangin a hranpaa lenzem hla a bu mala a lo ding lo pawh hi mak tak a ni chuang hauh lo.

3. Lengzem hla than chhoh dan

Lengzem hla kan tih hian nula leh tlangval inlemna lam hla a hawi deuh bik a. Mihring nunah mipa leh hmeichhia inkara lunglenna a awm thin avangin chung an lunglenna hla hmanga an lo puan chhuahnate chu hla hlui lamah hmuh tur a awm nual nachungin, lngzem hla a lo par chhuah tak tak leh a bu mala a rawn dinna hi a la rei lo hle a ni.

Mizote zinga lengzem hla lo par chhuah tak tak hma leh hla phuahtu dang thar hmanga hla an phuah hnu pawha Mizo hla hlui kal hmanga hla phuah dan vawng nung rei ber pawl mi Awithangpa hian lengzem hla tha tak tak a phuah nual a. Ani hi Mizo hla kan sawi apianga sawi hmaih hauh loh tur a ni ang.

Awithangpa hian hla phuah a thiamin a hla thute hi lam a nuam a, a kal raih hian a hriat thin. Ani hian hla thu chher thar pawh tam tak a nei a, tehkhin thu mi hman ngai loh tam tak hmangin, a hmang thiam em em bawk a. A hla thute hi zir chian tham khawpa hausa an ni hlawm. Awithangpa hla phuah pakhat lo tar lang ila,

Lam laiah chawnpui para tla e,

Chhar mawh tang e Lalawithangpa'n

Ka di rim nam lo ve (Thinlung Luang Liam 7).

Tin, Awithangpa danglamna pakhat chu ruahtham loh hla a phuah zung zung thin hi a ni. Ani hian mi dang tana hla phuahsak a nei nual bawk a. Chung zinga pakhat Chhingpuii tana a phuah chu hei hi a ni.

Lung a leng e, Chhinghniangi ka ngai mang e,

Mualkawi dung sei khan thuam nihliap;

Ah ka leng ve lo ve.

Tunah ka nuam e vawiin ni ngei hian

Suihlung a leng ti khan nauvang;

Chaltuai min tahpui mahna (R. Vanlawma 166)

Kan sawi tak angin lengzem hla hi Mizo hla upa berte zingah pawh a lang tawh a. Hun hrang hrang hlaahte a mawi tawk chuan a lang chho ve zel a. Mahse, lengzem hlain par a rawn chhuah hun tak tak erawh kum 1925 atangin a rawn intan chho chauh a tih theih.

Mizoramah tun hma zawnga Mizote'n an hriat ngai loh Sap missionary-ten chanchintha an rawn thlen a. Chu chuan an nunphung mai bakah thu leh hla lamah nasa takin danglamna a rawn thlen a. An thu leh hlain Mizo literature-ah danglamna nasa tak a thlen rualin, hla hlui ziarang erawh a hmer hlum ve tial tial thung a ni. Tupui ral Sapte'n Mizote an awp hnu leh Mizorama kristianna a rawn luh hnu kum 1919-ah harna lian tham tak a rawn thleng a. Chu chuan Kristiante a chawk phurin, kohhran huang chhunah an fir phah hle a. Tunhma zawnga ringtute pawhin an sak vawng vawng thin nula leh tlangval inlemna hlate chu Kohhran Upate chuan sak an remti ta lo va. Mahse, mihring nunphungah mipa leh hmeichhia inkara hmangaihna te, inthlakhlelhnate chu a awm lo thei si lo. Chutiang a nih avang chuan Kristian hla thu tha tak takte chu inlemna hla chang thei turin an kaihlek a. Ramhnuai leh hmun fianrial laiah an kiupui vawng vawng thin.

Harhna boruak avanga Kohhran Upate an fir tak viauah chuan Kristian hla tha tak takte chu sakhaw thar tihbawrhban nan leh nula tlangval inlemna atana kaihlek chu an uar ta viau mai a. Chuta tang chuan Kaihlek Zai an tih hi a lo chhuak a. Kaihleh Zaiah hian a tirah chuan a thu chauh an tidanglam a, chumi hnuah a thluk awmsa hmang chuan hla dang an phuah ta thin. Kaihlek Zai kan tih hi kum 1920-1940 hi a lar vang lai a ni a. Hetih hun chhung hian Kaihlek Zai hi tam tak a chhuak hman a ni.

Kaihlek Zai kan tih hi Mizote tan a pawimawh hle a, a chhan chu Kaihlek Zai hi lengzemin parfung atana a hman vang a ni. Kristian hla tam tak an kaihlek kha lengzem kan tih ang chi hi an ni hlawm a. A thu chauh kaihlek lova a thluk hmanga hla an phuah thiam ve hnu pawh khan Kristian hla thluk hmangin lemzem hla an rawn phuah chho tan a tih theih ang.

Sap hla thluk hmanga hla phuah thiam Mizote'n an neih hmasak berte chu Durra Chawngthu, Vankhama leh mi thenkhat an ni. Anni hian kum 1925 vel atangin an phuah tan a. Chutah kum 1930 bawr vel atangin Lalzuithanga, Vankhama leh Laltanpuiate'n an mahni irawm chhuak ngeiin hla an phuah thei tawh a. Kum 1940 hnu lam deuhah Lalzova leh P.S. Chawngthute an rawn lang ve leh bawk. Anni hi lengzem hla lama Mizote zinga sulsutu pawimawh tak tak an ni a. Lengzem hla tha tak a lo pian chhuah theih nana tha an lo thawhna hi a chhuanawm hle (History Of Mizo Literature 59).

Lengzem hla hi Mizote zingah hian a lar chak hle a. Kum 1950 chhovah H. Lalringa, Lalkhawliana, F. Rokima, Zikpuii Pa, L.Z. Sailo leh mi dang an rawn lang ve leh a. Chutah Radio-te a rawn awm chho bawk nen lengzem hla hian hma a sawn chak hle a. Kum 1960 a rawn her chhuah meuh chuan lengzem hla phuahtu pawh an pung nasa tawh hle a. Chung zinga langsar deuhte chu Ellis Saidenga, James Laldika Sailo, F. Laltuaia, Zosangliana Chhakchhuak leh K. Ramdinmawiate hi an ni awm e.

Lengzem hla hian mihring nun a phawk chhuak tha hle thin a. Chutiang a nih avangte pawh chu a ni ang lengzem hla phuah thiam tak tak an chhuak ur ur reng a. Kum 1970 a rawn her chhuah meuh chuan lenzem hla lama sulhnu nei tha tak tak an tam tawh hle a ni. Kum 1970 hnu lam hian Lalsangzuali Sailo, Zirsangzela Hnamte, Laltanpuia Tochhawng, C. Vansanga, Lallianmawia Pachuau leh mi dang hla phuah thiam tak tak an rawn chhuak a. Lalsangzuali Sailo leh Zirsangzela Hnamte te phei hi chuan hla an phuah hnemin, an hlate hian sak an hlawh em em a, lengzem hla lamah chuan sulhnu nei tha ber berte zingah an tel a ni.

Mizo hlaah hian lengzem hla hi a thang chak hle a. Kum 1970 hnu lamah phei chuan lengzem hla bu mal chhuak sawi tur a awm nual a. Lengzem hla than chhoh dan hi a fakawm hle a ni.

4. Tlipna

Mizote thlang an rawn tlaka Thântlang an rawn chuan chhuah chiah hian lengzem zai kan tih hi a chhuak tam hle a. Mizo hnam hrang hrang zingah Sailo hi an lung a leng bik a, an sa zing deuh bik nge ni thenkhat chuan Sailo Zai ti hialin an sawi thin. Lengem Zai hi chhak leh thlang indo lai pawh khan nula leh tlangval zingah chuan hla tlanglawn ber a ni a. Nula hmeltha Chhingpuii an phuah nan pawh khan hemi zai vek hi an hmang a ni. Tin, an rawn thlang tlak hnu pawhin an la uar zel a. Mi tam tak Thanongeii Zai tia lo vuahte pawh an awm bawk. Amaherawhchu, Mizo mipuiten an hriat dan ber erawh chuan Lengzem Zai tih hi a ni (Pi Pu-Te Hla).

Mizote hian hla thu (poetic word) nalh tak tak an nei a. Hetiang hla thu nalh tak takte hi hun hmasa lamah khan an la hmang nasain, an hmang rim hle a. Chutih rualin a thar chher chhuah pawh an thiam a, an hla thute kha belh chian a dawl hle thin. Mahse, tunlai hunah hi chuan Mizo hla phuahtu hmasate'na hla thu nalh tak tak hmanga hla an lo rem khawm ang kha hmuh tur a tam ta chiah lo va. Hla thu thenkhat mawi tak takte chu hmang ve bawk mah se, a tlangpuiin thu tluang pangngai an hmang nasa a. Tunlai hla phuah dan thar tite pawhin a sawi theih ang. Amaherawhchu, hla thuah chuan thu tluang pangngai teh tlawng han hman ai chuan tlema hla thu tawngkam ve deuh han hmante hian a lo ngaithlatu thinlung a hneh awlsam bik a. Hla a nih angin a tihla thin bawk a ni.

Work Cited :

Doliana, Dr. R. Mizo Nunhlui Leh Hla. Aizawl : Lengchhawn Press. 1998.

Lalzuithanga, F. Thinlung Luang Liam. Aizawl : Mizoram Publication Board. 2012.

Lalchungnunga, Hrangthiauva. Mizo Chanchin. Aizawl : Gilzom Offset. 2011.

Mizoram University, Department of Mizo. History of Mizo Literature. Gilzom Offset. 2014.

Ngurliana, Brig. Pi Pu-Te Hla. Aizawl : Mizoram Publucation Board. 2009.

Thanmawia, R.L. Mizo Hla Hlui. Aizawl : 2012.

Vanlawma, R. Awithangpa. Aizawl : Zalen Publishing House. 1989.

THLANG TIANG THLIFIM - V. THANGZAMA

1. Hmanah kan pi kan pu zawng kha hnâmchem chawiin
An hrang ngei e, duai bil lovin doral tù e;
A ngur lal thutthleng an la e, chawnbânah an kai e,
Thinlai chhum ang a zing riai e, Zoram tluanah

2. Hmatiang kan sawn, thing bul, lung bul biak lai bângin,
Thlang tiang thlifim lo leng velin muanna min pe;
Tlai ni kan lêng, ningzu lo hian, chhûm zing a lo kiang ta,
I par rimtui kan tân khua nuam a lo chang ta.

3. Thang leh tharin i anka nêm par ang kan lawm,
Tlâng tin, mual tinah i thawm ri a thang mawi ngei;
Lungphang lo te'n ka chawi ang che, doral kan hlau lo vang,
Hmangaihnain laitual kan lêng i êng zamah.

4. Kan thang, kan sang, nang belh erawh kan nuam ta lo,
Tawnmang em ni, vala'n cherbêl a chawi leh ta;
A va pawi em, nun hlui zawng kha, sûl ang a her chhuak maw?
Ka phang mang e, thinlai chhûm ang a zing tur hi.

5. Lo leng leh la, Thlifim, riakmaw va-leng i iang,
Chhawn thiam awm maw, ko thiam awm maw, za lam kawiah?
I-maw kan sual, i-maw kan rel, zamual chu liam lul suh?
Vawi khat talin i par rimtui min thliah leh rawh.


A PHUAHTU CHANCHIN TAWI :

V. Thangzama hi upa Vanțhuama fapa niin, kum 1935 khan a lo piang a. Govt. High School, Aizawlah lehkha zirin, chumi hnuah Calcutta-ah B.Com a zo leh a. Zirna lam chu chhunzawm zel lovin Govt. Higher Secondary School, Aizawlah zirtirtu hna a thawk ta zawk a ni.

Hetia zirtirtu hna a thawh hnu hian Assam Civil Service lamah a lut leh ta zawk a. Mizoram Union Territory a nih khan kum 8 chhung lai Under Secretary hna a thawk a. Sawrkar Department hrang hrangah Directorate hna leh chanvo pawimawh tak takte a chelh thin bawk.

V. Thangzama hi naupangtê a nih lai atanga hla lama tui tak a ni a. Western Music hi a tuina lam tak a ni nghe nghe. Amah hi Solfa thiam tak a ni a, hla thu leh thlûk inmil phuah thiam tak a ni bawk.

V. Thangzama hian hla hi a saka sak chi leh a chhama chham chite nen hla 40 vel lai a phuah tawh a. A hla phuah zingah 'Van aw mawi ri chu ngai r'u' , 'Hmanah pi pu zalêng rual' , 'Tho la ding ta che' tihte hi mi sak duh chi leh sak nuam tak a ni hlawm. Hla dang pawh tha tak tak a phuah nual a. Chutiang a nih avang chuan Song Writer-Cum Poet pawh ti ila kan tisual lutukin a rinawm loh.

Tin, heng bakah hian a hla phuah thenkhat chu sap tawnga lehlin a ni tawh nghe nghe a, a chhuamawm hle.


A HLA THU BIHCHIANNA :

He hla hian Mizote hi kan pi leh pute hunah kha chuan indo a, khua leh khua inrun thin kan nihzia a rawn tarlang a. Khatih hun lai kha chuan khua leh tui chhan nan an nunna hlan an hreh lo va. Huaisen takin an khua leh tui tan an bei thin. Hetianga an lei do khua an va rûna an chet fuh tum chuan a khaw puma an tingmit tak dial chang pawh a awm a. Lalte pawh lal an nihna sawi lovin an man fai diak thin. He hla chang khatna hian khatih hunlaia Zoram hrehawmzia a rawn tarlang a ni.

Kan pi leh pute'n hun rei tak chhung puithuna chi hrang hrang nen hun an hman hnuin, kan ramah sap missionary an rawn lut a. Anni hian kan ramah Pathian thu an rawn thehdarh a. Sual hnathawh, a hma zawnga kan lo hlauh em em thin chu Kristianna chuan a rawn hnawt tiau zo va. Zu hmun, sa hmuna tal thin, zu tal lova eng mah ti hlei thei thin lo khan chung kan thil tih thin tha lo tak takte chu min rawn bansantir a. Kristianna hmang chuan ram nuam leh duhawm zawk kan siam theih phah a ni.

Mizote kan lo fing tial tial a, Kristianna kan rama a lo luh chinah phei chuan rei lote chhungin kan ram pumpui chu Kristian ram kan lo ni thuai a. Kristian kan lo nih chinah phei chuan hmuntinah Pahian fakna thawm ri hriat tur a awm reng a. Pathian chakna ring chuan engkim kan hneh thei a, han hlauh tur kan nei tawh hek lo. Hlim takin pathian hmangaihna thla zar hnuaiah kan leng suau suau mai a ni.

Amaherawhchu, kan khaw hawi a zau deuh deuh a, kan chim chin lo sang tial tial chuan sual lamah min hnuk lut hret hret a. Kan nun hlui tha lo kan bansan takte chu ching thar lehin sualna chi hrang hrangte chu kan inhnehtir leh a. Chu chu he hla phuahtu hian pawi a ti hle a. Kan nunhlui kan bansan tawha kan ngaih sualna chi hrang hrang kan rama rawn hluar chho leh ta em em chu he hla phuahtu hian a mumang mai ni se a ti hle a ni.

He hla phuahtu hian kan rama Kristianna dahlau ta lutuk chu pawi a ti a. Chu kristianna chuan a thara min rawn thuam leh turin a duh a. Kan nun dan dik loh vanga kristianna ral riai riai chu ngai thiam lovin, Kristianna chu kan nun ata chhuah zalenin a awm ang tih a hlau hle a. Chu Kristianna chu vawng nung thar leh a, Kristianna chuan kan nun min rawn siam thatsak leh turin a duh a ni.



A HLA ZIRCHIANNA :

Thlang Tiang Thlifim kan tih hi Narrative Poetry a ni a. Kan pi leh pute hmanlaia an lo khawsak thin dan atanga rawn sawi chho tanin, kan rama missionary ten kristianna an rawn thlen dan thlengin a rawn sawi chho a. Chu Kristianna chuan kan ramah danglamna a rawn thlen nasatzia leh hmasawnna tam tak min rawn thlenzia thlengin a rawn sawi chho zel a. Chutah hmasawnna leh changkanna chuan kan Kristianna chu dinhmun derthawng taka a rawn dintir mekzia tlenga a rawn sawi chhoh zel avangin he hla hi Narrative Poetry a tih loh theih loh a ni.

He hla phuahtu hian Poetic Technique hrang hrang chu hmang ve bawk mah se, a hmang ziktluak tha tawk lo niin a ngaih theih. He hla hi a chang (stanza) tina a tlar thumna (tristich) kan tih lai hi thu lam rik (syllable) 14 a hmang a, a bak zawngah hi chuan syllable 12 vek a hman avangin Syllabic Verse kan tih huangah a khung theih awm e.

He hla hi Syllabic Verse kan tiha syllable a inkawpkim rual hian a meter erawh a mumal chiah lo niin a ngaih theih. A hla hi feet hrang hranga then hian a thu lam rik dan hniam (stress) leh thu lam rik sang (unstress)  hi a mumal tawk lo va. Chutihrualin, duhtui vak lo tan chuan a hmeh rem nawk nawk theih awm e.

He hlaah hian Apostrophe kan tih ang chi hi kan hmu bawk. A chang tawp ber tlar 4-na, "Vawi khat talin i par rimtui min thliah leh rawh" tih ang chite hi a ni. Tin, he hlaah hian Retorical Question a lang bawk a, "A va pawi em, nun hlui zawng kha sul ang a her chhuak maw?" Kan tih ang chi hi a ni.

Thlang Tiang Thlifim tihah hian Alliteration kan hmu thei bawk, "Lo leng leh la" tih hi thu sei tak ni lo mah se, Alliterationah a pawm theih tho awm e.

V. Thangzama hian he hlaah hian Simile a hmang nual a, chungte chu - Sul ang a her chhuak, riakmaw va leng i iang, chhum ang a zing tih leh par ang kan lawm tihte hi an ni. Tin Thlifim tih hi Symbol atan a rawn hmang bawk a ni.


Work Cited :

Khiangte, Dr. Laltluangliana. Mizo Hla Leh Chhamhlate. Aizawl : L.T.L. Publications. 2009.

NOVEL-IN MIZO LITERATURE A TIHHMASAWN DAN

         Mizote'n thu leh hla (literature) kan hmelhriat țan hun ngaihtuahin Novel lo ințan chhoh hun hi a tlai hle mai a. Mizo novel kan neih hmasak ber 'Hawilopari' tih chu kum 1936-ah L. Biakliana'n a rawn ziak a. Chuti a nih chuan, Mizo literature lo ințan chhoh hun kum 1969 kan thlir letin Mizo literature lo ințan chhoh ațanga kum 33 na-ah Mizote hian novel kan nei țan chauh tihna a ni. 

          Amaherawhchu, Mizo literature-ah novel hian bulțan har hle mah se, a țhang chak hle thung a. Mizo literatute tihmasawntu ber leh a kawng pawimawh berte zinga mi a ni kan ti thei awm e. Literature zețhuang hrang hrang kan thlir chuan Mizo literature-ah novel hi a pawimawh hle a. Tunhnu deuh ațang phei chuan kan lehkhabu chhuak tam tak zingah hian novel hi a tamin, dinhmun sang ber ber a luah mek a ni tih kan hre bawk ang. Hei hian Mizo literature hmasawnna kawngah novel hian dinhmun sang tak a chanzia a tilang chiang hle a ni.

           Mizote hi literature lama a hnam pum ang zawnga kan la upat tawk loh vang nge ni literature lamah hian kan la hausa tawk lo hle a. Mahse, kan khaw hawi lo zau hret hret zel avangin thu leh hla lamah pawh hma kan sawn chak viau mai a, chu literature lama kan hmasawnna chu novel-ah hian a lang chhuak nasa hle a ni a tih theih. Tin, literature hmasawn nana kawng pawimawh tak kum tina Mizo lehkhabu chhuak țhinte kan thlir chuan a kum telin novel lam hi a rawn tam telh telh niin a lang a. Hei hian Mizo literature-ah kawngro nasa takin a su a, Mizo literature tihhmsawnna kawng pawimawh tak a ni reng bawk a ni.

           Mizo literature-in a hmasawnna kan sawi dawn chuan novel hi a khai pa ber a ni kan ti thei ang. Kum 1936 ațanga novel a lo pian chhuah chiah ațangin a kum zawn deuh thawin novel a rawn chhuak nghal zawih zawih a, a kum vel han ngaihtuah phei chuan an ziak țhain a ziaktute pawh an fakawm hle a ni.

         Mizo novel-te hi a tlangpui kan thlir chuan hmasawnna tur kawng tam tak nei mah ila, kan neih chhunte pawh hi a țha ve hlawm viau a, hma pawh kan sawn nasa viau ni-in a lang. Khawvel ram dang literaure lama sang tak takte thu leh hla kan hre tam tulh tulh a, an tih dan leh an kalphung țha tak takte pawh kan chaw lut ve zel a, chutiang lama kan hmasawnna chu novel-ah hian nasa takin a hmuh theih a ni. Mizo novel chhuak hmasa kan en chuan regional novel huanga khung luh theih deuh vek an ni hlawm a, mahse tunhnu-ah chuan kan novelte pawhin a huang chin a zauh nasain Mizoram chhung chauh ni lo, ram dang thlengin a dai thleng ve ta zela a lawmawm hle a ni.

         Novel-in Mizo literature tana a thawh hlawkna em em chu hnam dang thawnthu keimahni tawng ngeia chhiar theia tam tak a awm ta hi a ni. Hei hian nasa takin literature hmasawnna kawngah tha a thawh a, hnam dang tihdan kal phung mawi leh țha kan hriat theihna atan a țangkai hle. Tin, kan thawnthu țhenkhat chu hnam dangin an lo chhiar theih tura hnam dang țawnga lehlinte pawh a awm ve ta hial a, hei hi Mizo literature hmasawnna kawng pawimawh tak a ni.

          Mizote'n novel kan neih țan ațanga chhutin tunah chuan 400 chuang fe chu kan lo nei ve ta reng mai a. Tin, kum 1898 ațanga MLA in book of the year a thlan hnuin book of the year 27 lai kan lo nei ve ta reng mai a. Heng book of the year an thlan chhuahte zingah hian 18 zet chu novel a nihna hian Mizo literature hmasawnna tur atan novel hian a thawh hlawk hle a ni tih a tilang chiang hle a ni.

         Mizote zingah thawnthu ziaktu țhar țha tak tak an rawn chhuak zel a, chung mite chuan novel lama kan hmasawnna turte leh a pawp lai an rawn thuam țha zel bawk a. Heng an hnathawhte hian novel chauh ni lovin literature lama kan hmasawnna tur an rawn thuam țhat tel zel avangin kan thawnthu ziaktute thawnthu ziah țha tak tak azarah Mizo literature pawhin a kum telin hma a sawn phah zel a ni.

Mizoten thihna hming hrang hrang an neihte leh a sawifiahna

1. A kamkeuna
          Thihna hi mi tin chunga thleng thei vek a ni a. Siamtu Pathianin mihringte chunga thleng tura a ruat a nih avangin tu mahin an pumpelh thei lo va, tlan chhiatsan theih lah a ni hek lo. Eng ram emaw, eng hnam emaw hian thihna hi a chhan a zirin sawi dan hrang hrang an nei a. Chung zingah chuan Mizo ten thihna hming hrang hrang an neihte kan sawi dawn a, chung thihna hrang hrangte chu kan sawi zau bawk dawn a ni. Hmanlai hun ațang tawhin Mizote hian thihna hi an lo la urhsun hle a, thih dan a zirin a sawngbawl dan pawh a in ang lo hlawm hle a ni.
2. Thihna hming hrang hrangte
          Kan sawi tak angin Mizote zinga thihna hming hrang hrang te; thihna țheuh si eng vanga hming hran hran vuah nge an nih tih te leh chung thihna hrang hrangte chu eng angin nge an sawngbawl țhin tih leh thihna lo thlen chhan hrang hrangte chu hengte hi a ni.
2.1. Awmlai
          Awmlai hi thihna rau rauah chuan thih dan tluang tlam ber a tih theih awm e. Natna tluangtlam vang emaw, na sawi tur awm vak lova tar chhumchhia an nih tawh vang emaw, pianțo that loh hrim hrim vang emaw, hrileng eng emaw vanga mahni in luma khumlaizawl ngeia tu leh fate leh chhungkhat laina ten an dawm hlum theih ngeia thite chu, 'Awmlai thi’  an ti a ni.
          Awmlai thi hi thih dan zinga an duhthlan ber a ni a, An sawngbawl dan pawh an uluk bik hle țhin. Awmlaia thi chu a bawihsawmtute zinga harhfim deuh chuan a mit a men loh nan an siamsak a, a taksa pawh fel tak leh mawi takin an muttir a, a khabe a uai fual loh nan laphiarin an țawn a, a chhipah an suih tlat țhin. Ama thawmhnaw ngei an haktir a, hmeichhia a nih chuan pawnfen chu vei fenin an fentir kher țhin. Tin, zalh tur a nih chuan mitthi kha a kut leh a ke, a hmai te an phih a, a lu sahriak an thih a, a sam pawh an vei zialsak țhin a ni.
          Mitthi chu lenglai (nula emaw tlangval emaw a nih) chuan khawtlang a nghawr bik a. Zan khat tal an tlaivarpui hram țhin a ni. A thlan laitu tlangvalte pawhin nuihza an siam ngai lova, bengchheng hauh lovin, ngui nghuaiin an lai a. A vuinaah pawh puan dum sinin nula leh tlangval pawhin thlanmual thlengin an zui țhin. A lu men zanah fiamthu thawh leh nuihza siam an awm ngai lova. Lo siam an awm pawhin val upain an kamkhat hial țhin. An la urhsun em em a, Thlan pawh thuk takin an lai a, Lung chang țha tak taka hung kualin, a thlan chhung lam bang pawh an rem chhuak vek a, 'Thlan Khamphei' an siamsak țhin a ni.
2.2. Hlamzuih
          Nausen, la hram lutuk lova thite chu, 'Hlamzuih’ an ti a. Khaw hrang hrangin a upat dan chhiar thuah tih dan a inang lova. A tlangpui erawh chuan thla thum vel chin hi a ni a. Amaherawhchu, mi chhia, mi anga insawngbawl tlin ve lote’n hram deuh tawh pawh hlamzuihtir mai an awm bawk.
          Hlamzuih chu in hnuaiah țhenawm pahovin tuțhulhin lei an cho khuar a, Naute ruang chu puanin an tuam a, a thlarau a dangro huna a fawh atan lapua; a nu hnute tuia sawr a kaah an hnawh a. A rilțam huna a țamhnem atan a kut leh lamah buhfai an humtir a. Mitthi khaw kawng a hriat theih nan a hmaa lum zel tur a nih ringin a kut leh lamah artui an humtir bawk a. Tichuan hlum bel lian deuhvah an dah a, an phum mai țhin a ni.
          Hlamzuih thi hi an ngainep hle a, Upa țhenkhat phei chuan, “Mai par thlawn ang lek alawm,” an ti mai țhin. Zana thi pawh ni se, an phum chuk chuk a. Chhiat tawkah an inngai meuh lo. An ral ngai lova, thlan nghah pawh a awm ve lo. A phumna tur pawh tlangvalin an lai ve ngai bawk hek lo. Nula leh tlangval an inrawlh ve ngai lo a ni. A hringtunu tih loh chuan an chhungte dang pawhin an țah ve ngai lo va, țawngfungah pawh, mittui tla phung khawpa mei khuin a ur te hian, "E, hlamzuih țah chu nep tê a ni,”  an lo ti țhin a ni.
2.3. Raicheh
          Nau hring chhuak thei lova thi emaw, a hrin chhuah hram pawhin nau hrin vanga thi a nih chuan, 'Raicheh' an ti a. Hetiang hi hmeichhiate’n an hlauh ber thih dan a ni. Rapthlak theih tawpah an ngai. Hmeichhia phei chuan an hlau em em a. Chuvangin, nau an neihin a tuk leh lekah la chak lo em em em mah se, an chhungte’n tui chawi turin an tir chhuak hram a. Tuium tlem te phurin zawi zawiin an kal a. Chumi hnuah chuan vanduaithlak takin thihna pawh lo tawk se, raicheha thi ni tawh lovin, awmlaia thi an ti tawh zawk țhin a ni.
          Raicheh thih ni chuan tumahin thing an phur duh lova, puan an tah duh bawk lova, zanah an kai duh bawk hek lo. Raicheha thi thembu te, thawmhnaw te leh an thil dang reng reng an hmang duh ngai lo. An kawngvawn lek phei chu an țih zual. Hmeichhe țhen khat phei chu, an țhutna hnuah pawh an thu duh ngai lo. Chutianga an serh loh chuan anmahni anga thih ve an hlauh vang a ni ber.
          Raicheha thi an awm chuan a thlarau chu khawlaiah a vak vel a, thembu a hnuk ri rel rel țhin niin an ngai a. Chutia raicheh thi khawlaia vak vel chuan in chhunga luhna tur a zawng țhin a, tu emaw in chhunga a luh chuan, chu a luhna in chhunga mite chu raicheha thi ve turah an inngai a. Raicheh thi thlarau an inchhunga a lo luh loh nan in tinin pawn lam kawngka biangah Katchat emaw, hnahchhawl dang emaw an thiat a, “Kan thiang lo ve, tumah lo lut suh u”  tihna a ni a. Chutianga an lo tar chuan lo lut lo turah an ngai a ni. Tin, raicheha thite thlarau kalkawng hi a chhengchhe bik a. Chuvangin, a kal thiam theih nan leh hring lama a lo let loh nan 'Cheraw' an kan țhin.
2.4. Sarthi
          Nat lawk awm lova sain emaw a seh te, thinga tla te, thing tlu leh lung lumin a delh te, mei kan emawa thi thutte hi 'Sarthi' an ti a. Thihna rapthlak ber pakhatah an ngai. Chutianga thi an awm phawt chuan thli tleh hun lai ni lo mah se, tleh ngei ngeiin an ring a, chu chu 'Sar thli' an ti a. Tin, khaw țhat laia vana chhimbal tawite a zam changte hian, 'Sar a zam' an ti a, khawiah emaw sarthi awmin an ring.
          Miin tawhsual tawkin, a ruang an zawn haw te hian kawngkaah luhpui lovin, kawmchar kawngkaah an zawn lut a, In chhungah zan an riahpui ngai lova; eng hunah pawh thi se, thlan an lai chuk chuk a, A ruang chu kawmchar kawngkaah bawk zawn chhuak lehin, an phum mai țhin. Sarthite hi mithi dang ang lo takin khumpuiah an mut ve ngai lo va. Chuatah kawngkhar lam hawiin an mut țhin. Chutianga an tih loh chuan, "Zulin a zui duh," an ti a; chu chu mi dang sarthi an awm leh duh tihna a ni.
          Sarthi hi an thlaichhiah thiang lo va. Thlan lai zawh ve leh phum nghal vat tur a ni. Sarthi awm zan chuan in tinah pawn bangah chhawl an thiat țheuh va. Hei hi a chhan chu, sarthi thlarau khan mumangah amah zawnna hlang kha a zuar duh țhin a. Chu chu an lo lei chuan thihnaah an ngai a ni. Chutia chhawl an thiah chuan, "Kan thiang lo" tihna a ni a, sarthi thlarau lo hnartu atana an tih a ni. Sarthi an awm reng rengin hnathawh a thiang lo va, an hrilh țhin a ni.
          Tunhma chuan sarthi reng reng chu mi dang thlan laih loh angin laih a ni deuh kher țhin. Muak dung zui zawnga thlan dang laih a nih chuan, sarthi thlan chu mual vang zawngin an lai țhin. Hei hian chu thlana phum chu sarthi a ni tih a tichiang nghal hle țhin a ni.
          Sarthiah rau rau pawh hian sakei seh hi an duh lo hle. Mi tu emaw sakeiin a seh a nih chuan a sehna hmun ațanga an zawn haw dawnin hnudal an in siam țhin a. Chung hnudalho hnungah chuan hnu lo dal leh chhawngtu an in dah țhin. A chhan chu, sakeiin a seh hlum ruang chu a seh chu sakei chuan a rawn zui zel tura an ngaih vang a ni.
2.5. Za chham lak
          Hmanlai Mizo pi leh pute hunah khan ni tin mi za thi turah an ngai a, za an thih tlin loh chuan khawi khua emaw bera tu emaw kha an thi thut țhin niin an ngai a. Chutianga thite chu za tihtlinna tura thi-ah an ngai a ni. Hetianga zachham laka thite nunna laksaktu nia an ngaih chu 'Sanu' an ti a, Sanu chu mi tinâ a, ti thi mai țhin, tlawn lungawi ngai pathian niin an ngai. Nat lawk nei lova thi thut kan tih ang chi hi a ni awm e. Zachham laka thite hi an sawng bawl danah pawh awmlai thi angin an sawngbawl țhin.
3. Thihna țhenkhat an sawngbawl dan
          Kan sawi tak angin thihna hi a chhan leh vang hrang hrang a awm thei a. Thihna hrang hrang kan sawi lan bakah khian thih dan danglam deuh leh han sawngbawl dan danglam deuh a awm țhin a. Chung thih dan țhen khat an sawngbawl dan te chu.
3.1. Mițha thi
          Khuaa mi ropui leh langsar bik, duhsakna sang hlawh thamte chu, a thlan awm thleng vela thuka an laih hnuah, thlan chhak lam chu ruang lengin an ker puk a. A chhuat, a bang leh a chung lam zawng zawngah chuan lung chang phek an rem chhuak vek a, rawlh luh turin an buatsaih țhin. Thlan kawngka chu lung phek hlai puiin an chin leh a. Chutiang thlan chu, 'Tianhrang thlan' an ti.
          Dan naranin chhungkuaa pa ber a thih chuan an ‘zalh’ țhin a. Hmun then khatah chuan hmeichhia leh naupangte pawh an zalh ve țhin bawk. ‘Zalh’ tih awmzia chu, ruang chu bang lai rinchhanin emaw, pathlang lam tuium hunna sirah emaw an zalh a. A dalna chu țhut theih turin an dawh kang a, a ban nghahna turte pawh an siam a, a lu a kun loh nan an țawn ding bawk a ni.
Thangchhuahpa a nih chuan Thangchhuah puan țial an sintir a, Thangchhuah diar țial an khimtir bawk a. A bengah țhi mal an behtir a, a samzialah Vakul chang; buk luaia siam chu ropui leh mawi takin an tawntir țhin a ni.
Pasalțha a nih chuan, a bungraw pawimawh   Silai te, Fungki te an kentir a, Pasalțha a nihzia lang thei ngei turin an cheibawl țhin.
          Tichuan, mitthi chhungte chu a raltu, anmahni duhsaktute chuan zu an tawk a. A ruang bulah , mitthi in ai zu chu an leih bua a, a țhen chu an duhsak dangte an pe bawk țhin. Mitthi ruang an zalh chu vui dawnah khumah an sawn leh a, vui dan tur pangngaiin an cheibawl leh țhin a ni.
          Tin, chhungkaw pa ber a thih chuan thlaichhiah ngei turah an ngaia; thlaichhiah theih loh chu mualphothlaka ngaih a ni. Neinung deuh chhungkuate chuan pa ber lo pawh an thlaichhiah tho țhin. A tlangpuiin thlaichhiah nan chuan ran ke pali nei chin hman a ni a. Hausa deuhte chuan Sialin an thlaichhiah țhin a, rethei deuhte chuan Vawk te, Kel tein an thlaichhiah thung. Thlaichhiah sate hi thlan laitute leh Mitthi raltute tana ruai țhehsak a ni ber a. Amaherawhchu, tlangval tlawmngai, thlan laihote chuan an ei ngai lo. Tu fate’n an banah kaiin pawt fe mah se, an țang tlat zel. Nu tar/pa tar leh tlangval vantlang hnuai lam deuhte chauhvin an kil țhin a. Thlaichhiahna hi thih ni ngeia buatsaih tur a ni.
          Chhungkuaa pa ber thihna thlaichhiah loh chu, țhenrualte nen inhauh palh nikhuaah, "I pa thlaichhiah lohva thihtir i ni lawm ni?”  tih an hlawh țhin a. Chu chu inhmuhsitna țawngkam na takah an ngai. Tin, thlaichhiah sa zawng zawng kha mitthi thlarau khan mitthi khuaah chhawm thei dawna an ngaih avangin, a thia duhsakna a ni fawm bawk.
          An vui dawnin mitthi chu puanngovin an tuam hmasa a, puandumin an tuam leh a, Mau an suih zum a, a awm leh a dul zawnah an țhui phui tlat a. A lu leh a ke lam puan chu la chhumin an suih ping tlat țhin. Mitthi vui hi Mizo sakhua nen engmah inhnamhnawihna nei lovin a lang. A ruang kiltute chu mitthi chhungte, tu leh fa, makpa te an ni ber. A vui dawn hian a neipa chuan Silai an kap a, darkhuang leh dar dang an neihte an tum țhin bawk. Țahtu ngah chu ropuinaah an ngai. Tlai lam, khaw thim hmaa thlan vui zo hman tawk turah an vui ber.
3.2. Lengtlawn
          Hmeichhia pasal nei lova thi an awmin tuthlawh há nen an phum țhin. Chu chu pasal ve aia ngaih a ni țhin a. Mipa nupui nei miah lova leng tar țhak an thi an awmin, anni erawh chu hrei há nen an phum thung a, chu chu a nupui ve aia ngaih a ni thug țhin.
3.3. Mi ina thih
          Mi khualnaa thih emaw, mi ina va thih emaw hi thil pawi taka ngaih a ni. A chhan chu in ațanga ruang a chhuah reng rengin zulun a zui duh tih a ni țhin a. Hei vang hian khual khuaa thi an awmin, an mahni khaw lam an panpui na lama mi khuaa chawlh a țul pawhin an laina hnaivaite ina luhpui mai lovin pûmah an dah țhin.
          Amaherawhchu, hetianga thi an awmin siala sil a nih chuan a lo thianghlim lehin engmah hnuleh awm lo turah an ngai a, an ngaih a lo țha ta țhin. Mi in leh lova thi an awmin a thia te chhung chuan insil nan sial emaw, a hu tawk cheng sawmli emaw an chawi a ngai țhin.
3.4. Phungzawl vui
          Phungzawl an thih chuan an phungzawl kha kai theihah an ngai a. A vuitu ten thlana an han thlak felah, "Ka hai" an ti a, an tlanchhiatsan ham ham a. Chutah an ba kal leh a, thlan chu an vur ta chauh țhin a ni.
3.5. Tuaipheng
          Tuaiphengte hi mi pangaia an ngaih chiah loh vang nge ni an thiha an phum dawn pawhin a khaikhup zawngin an phum kher țhin.
3.6. Lenglai thi
          Nula emaw tlangval emaw an thih chuan khawtlang a nghawr hle țhin a. Khaw tlang pawh a ngui ruai țhin. Lenglai thite chu an sunnzia lantir nan a thlan pawh thuk takin an lai țhin a, țhenkhatte phei chu lung kuang hialin an khaukhurh țhin.
          Hmanlai chuan kawng kham zawnga thing a lo tluk chuan lenglai thi an awm dawn niin an ngai țhin a, an ngaih a țha lo hle țhin a ni.
4. A tlipna
          Hmanlai hun ațanga tunhnu thleng hian Mizote hian thihna hi an ngai thu tak hle a. Mithi an awma an intuarpui thiamzia te, an ințawiawm thatna te hi a entawn tlakin, a fakawm hle a ni. Hmanlai hun ațang tawhin thihna hi tute chung pawha thleng vek thei a nihzia an hrechiang a, chu thihna chu engtik hun pawha an chunga thleng ve reng theih a nihzia an hrechiang a. Chumi a nih avang chuan thi an lo awm pawhin an theih tawkin an sunpui a, an tuarpui țhin a ni.


Bibliography:

Laldinpuii, K. Mizo Chin Dan Thenkhat. Aizawl: Tribal Research Institute, Art & Culture Department. 2013.

Lalbiaknema, C. Zawlbuk Ti Ti. Aizawl: Mizoram Publication Board. 2000.

Lianthanga, C. hmanlai Mizo Nun. Aizawl: Mizoram Publication Board. 1999.

Lalthangliana, B. Pi Pu Chhuahtlâng. Aizawl: R.T.M Press & Computer. 1998.

___.Pi Pu Zunlêng. Aizawl: TheAuthor. 2007.

Zatluanga. Mizo Chanchin Bu 1 Na. Aizawl: Zasanga IPS. 1997.
       

MIZO PI LEH PUTE SULHNU

Mizote'n kan tunhma hun (history) leh kan lo chhuahna thui tak kan chhui theih loh laiin, kan chhui theih chinah pawh kan thu vuak thluk dãn ala in ang lo nuaih zui a. Chutihrual chuan, kan pipute sulhnu nia kan ngaih han chhui tak taka a ni thei ang em tih turah kan thu a inhmu leh viau lawi si. Chumi a nih avang chuan kan thupuiah pawh 'Pipute sulhnu' tih ka'n han hmang rawih a ni a. Kan chhui zau deuh deuh anga pipute sulhnu nia kan chhal hi a ni chiah em tih chu mahni ngaih danah a innghat dawn a ni.


Mahni tawkah Mizo thil hluite kan lo ngaihven a, kan lo ralkhat hriat ve ngawt belh chhah turin ka college kalna Govt Johnson College, Mizo Department-te chuan Study tour denchhenin Mizo thil hlui chhui chian a, zir chianna hun kan nei theih hlauh a. Engtik khawtikah mah kan kal ve theihna tur nia kan ngaih lohna hmun chu a tak ramah ka fan theih phah a. Ka hlawkpuina lam phei chu sawi vak ngai loa chiang sa a ni hial awm e.


Tun tumah pawh hian mahni ngaih dan leh mi dang hriatna fawm khawmin kan Mizo thil hlui mit ngeia kan hmuhte kan theih ang angin kan sawi fiah ang a, kan sawi zau dawn a ni a. Han hel nuai tur kan nih loh avangin kan sawi deuh pawr pawr dawn a ni.

1. CHHURA CHI RAWT LUNG : Chhura chi rawt lung hi Farkawn khuaa awm a ni a. A len lamah phei chuan lung lian ve tawk tak, patling pawm tia vel a ni. He lung hi leia an phum bo takte nen phei chuan sang tak tur a ni ve a. A chhip lam hi a zum deuh a, rawt fung ang chiah lo mah se, thil rawt nana rem tak tur chu a ni.

He lung hi 'Chhura chi rawt lung' tia an vuah chhan sawi fak a har hle a. A lung pian hmang han en hian thil rawtna ni awm taka alan theihna lai a awm ve a. A sir tuak khata thil ker kuak pali awm hi a vawn nghehna tur atana kut zungtang pali vuahna tur ni awm taka a lan avang leh thil rawtna ni awm ang thei bera a lan avangin, kan thawnthu (legend) pakhata mi ropui tak leh sawi hlawh tak Chhura hming chawiin 'Chhura chi rawt lung' kan ti ta mai niin a rinawm.

Amaherawhchu, ngaih dan zau zawka kan thlir chuan he lung lo awm chhan hi sawi dan hrang hrang a awm thei a. Thenkhat chuan Buddhist sakhaw zuitute'n an siam niin an ngai a. Tunhnu deuha Mizoram hi lo luah hmasatu an awm nia kan ngaihna nen chuan a rinawmna lai a awm ve thei awm e. Mahse, a lung pian hmang chik zawka kan en chuan he rin dan pawh hi pawm mai harsa tak a ni a. Hmun danga Buddhist sakhaw zuitute kut chhuak nen danglam tak a nih avangin tuna kan pawm dan 'Chhura chi rawt lung' tihah hian lungrual taka thu kan vuak thluk mai a ngai a ni.

He lung hi a eng emaw zawng tak chuan Mizote min tiropuitu a ni ve a. Kan thawnthua mi ropui tak pakhat sulhnu nia kan ngaih hmuh theiha a awm hi a ropui a. Chhura chi rawtna tak tak lo ni lo pawh ni se, tuna kan pawm danah hian lungawi ila, hei aia kan hlut zual deuh deuh pawh hi a tha awm e.

2. LIANCHIA RAL VEN BUK LEH LIANCHIA THLAN : He hmun hi Farkawn khuaa awm a ni a. Lianchia chanchin sawi dawn chuan sei tak sawi tur awm a, chumi anih avang chuan 'Hmeltha hming thang Lianchia' tih hian a khaikhawm kim ber awm e. Tunhnu thleng hian Lianchia hmelthatzia hi tehkhin thuah kan la hmang fo va, kan la hmang zel dawn ni pawhin a lang. He lai hmun lo chhuahna chhan hi tawitein thai lang ila a tha awm e.

Hmanlai kan pipute hunah khan khua leh khua inrun reng thin an nih avangin hmelma lo thawk thuk laka an him theih nan zan lamah ral veng an indan thin a. Vawi khat chu Lianchia ral ven hun alo thleng ve a, chutia a ral veng chu chhun lamah alo hah deuh ni tur a ni a ral venna hmunah chuan alo muthlu hlauh mai a. Chumi zan ber kher chu an hmelmate Bawlte khua run tuma an rawn thawh chhuah zan a lo ni hlauh mai a. Chutia Bawlte khua run tuma an hmelmate rawn kal chuan Lianchia ral veng chu ralkhat atangin an rawn hmu a. A hmelthat avanga eng deuh pup chu hmelmate chuan an rawn pawh mai ngam lo va, khuavang emaw an ti hial a. Mahse, an han belchiang a, an han finfiah meuh chuan mihring a lo nih si avangin Lianchia chu an that ta a ni.

Chulai Lianchia ral venna hmun nia an hriatah chuan Fiara Memorial Cultural Club, Farkawnte'n di in sain 'Lianchia Ral ven buk' tiin a hming an phuah a. Hemi thlang lawkah hian Lianchia an phumna hmun an tih Lung phek thlir thlera in phah, thlan ni awm tak chu Lainchia an zalhna/ phumna nia ngaiin 'Lianchia thlan' an ti a, a lung pawh an phun nghe nghe a ni.


Helai hmun hi Mizote tan chuan a pawimawh hle a. Mizote zinga hmeltha kan sawi apianga kan sawi lan reng tawh tur Lianchia hriatrengna hmuha tlawh theih renga a awm hi a hlu a. Chumai ni lovin, Farkawn leh a chheh vel Mizo hmun hlui kan tlawh a, Mizote zinga a ber kai phate zing a mi Lianchia sulhnu hmuh theiha a awm hi a ropui hrim hrim a, a hlut mai paih lamah a tifamkim a. Mizo fate hian kan hlut thiam deuh deuh a pawimawh hle a ni.


3. LUNG RAHBI : Lung rahbi hi chhui dawn chuan chhui tham fe a awm a. Mahse, tuntumah chuan kan sawi zau lutuk lo ang a. A hnu lamah kan sawi dawn tho avang leh zau zawka sawi a remchan dawn avangin a tlangpui chauh kan sawi dawn a ni.

Lung rahbi hi kan pipute hunlaia an siam tawh ni awm tak a ni a. Lung phek lian lutuk lo hi tunlaia rahbi (step) kan tih ang deuh hian an siam a. Awmze nei taka rem vek a nih avangin kawng kal pawh a ti awlsam a. Kan pipute huna khatiang rahbi tha tak siam nachang an lo hria kha chhuizui fe tham chu a ni hrim hrim a ni.


4. LUNKEIPHAWTIAL : He hmun danglam tak hi inhnialna tam tak chawk chhuak thei khawpin a ropui ve riau a. Lungpher hlai taka thil lem chi hrang hrang inker chuk mai hi tute kutchhuak nge ni ang tih hriat theih a ni chiah tawh lo va. Kawlho sulhnu a nih theih ring an awm laiin, Mirawngho kutchhuak a nih ring tawk an awm bawk.

Lungkeiphawtial lo chhuah dan an pawm tlanglawn ber nia langah chuan,  kan pipute Bawlte khuaa an awm laiin  Pualdenga an tih hi a awm a. Chumi chuan fanu a nei a. Chu a fanu a duat em em chu Sakeiin a seh hlum sak hlauh mai a, chutia a fanu ngaia a lunglen viau lai huan an khuaah kut an hmang a. Chuta an kut hmannaah pawh chuan tel ve peih lovin dai velah a vak kual a vak kual a. He Lungkeiphawtial an tih hmuna lengpher zau tak hi hmuin a fanu a hriat reng nan heta thil lem chi hrang hrang hi a ker ta a ni.

He hmuna thil inker hi fiah taka hmuh vek a har tawh hle a. Farkawn khua hian a tir lamah humhalhna chang an lo hre lo va. A bul hnai ram ngawte chu vatin, chung an ram hal sa lutuk chuan he lungpher hi a tikeh then nual a, a uihawm viau a ni.

Lungkeiphawtial an tihah hian Sakeiin mihring a zuan lai ni awm tak te. Dar bu te, Selu te, Mihringin thi man to leh tha chi a awrh lai lem bakah thil tam tak hmun theihin a awm a.  Awmze nei lova thai ran satliah mai mai a awm loh bakah, tihpalh thil thua rawn awm ngawt a ni lo tih alang chiang hle a. He lungphera thil inziak uluk taka kan en chuan a milem chuang reng reng hi Mizo thil vek a nih avangin hnam dang kut chhuak chu a nih a rinawm chiah lo va. A chunga alo chhuah chhan kan sawi khi a lo chhuah dan a ni chiah lo a nih pawhin Mizo kut chhuak ngei ni chuan a rinawm a

5. FAR PUK : He hmun hi Mizo history-a thil thleng hriat reng tlak thlenna hmun. Amaherawhchu, mi tam zawkin kan hriat ngai hauh si loh a ni a. Tunhnua Farkawn lama Mizo thil hlui tam tak hmuh chhuah a nih hnu hian a nawlpuiin Far puk an tih hmun a thil chu kan lo hriat phah ta a ni.

Far puk hi Farkawn khau, chhuah chhawng deuh a awm a ni a. A puk awmna hi biru ang reng tak a nih avangin a awmna leh a kal kawng hre sa tan lo chuan luhchhuah mai mai chi ni pawhin a lang lo. He puk hi chhawng hnihin a awm a. A puka han luh chiah hian a hmun a rem em em a, mi tam tak chen theihna ni pawhin a lang. Chumai ni lovin he puka han cheng mai a rem chan ve riauna chu a puk chuan hnuai zawkah hian kawrte tuihna tha tak mai a luang raih a. Laltuaka thlah Thawmpuia-hote he puka an lo khawsa pawh hi a awm lo hran lo.

Sailo lal Lallula fapa upa ber Vuta, Zahua Pawih chikhat 'Bansawt' an tihten an man tuma a tlanna tur a unauten sum an khawn tumin Zadeng lalin an pe duh lo va, Laltuaka thlahte pawhin lo pe tha duh lovin chuta tang chuan Vuta thlahte leh Laltuaka thlahte chu an inhmu thiam lo tan a. Vuta thlahte hi chak tak an nih avangin Laltuaka thlahte chu thlang an tlak phah hial a ni.

Hetia an thlang tla hi Thawmpuia ho-in an rawn chho leh a. Vuta fapa Kairuma ram awp chhunga rawn kai an dil a. An lo rem ti lo va, mahse an kai lui tho. Kairuma nau Sanglura an thah sak bawk nen, Kairuma thinrim chu an do zo leh si lo va. Thawmpuia hote chu Far pukah hian an tlanchhia a, tawm him nan an hmang ta ani.

Far puk hi puk danglam tak leh nuam tak a ni a. Tunhnua mitin luhchhuah theih tura a awm ta hi a vanneih thlak a.  A puk hi han khawih danglam vak theih a nih loh avangin nakin hnu zelah pawh Mizote tana hmun pawimawh leh tlawh hlawh tak a la nih ngei a rinawm a ni.

6. KUNGAWRHI PUK LEH LAM THUAM THUM : Kungawrhi puk an tih hi lal fanu hmeltha tak Kungawrhi Khuavanghoin Puka an luhpuina hmun a ni a. Kan Mizo thawnthua Kungawrhi chhanchin hre tawh tan phei chuan he puk hi hmuh chakawm tak a ni ngei ang.

Kan Pipute Bawlte khuaa an awm laiin an lalpa hnang hlai chuan a kutzungpuia tipem palh hlauh mai a. A kutzungpui pem chuan hnai a la a, chu hnai atang chuan Kungawrhi hi a lo piang chhuak ta a ni tia Kungawrhu lo pian chhuah dan an sawi thin atang hian kan pipute khan ngaihdan zau tak an lo nei a ni tih a hriat a. An nitin nuna thil thleng bakah suangtuahna mak tak takte pawh an lo nei ve thin a ni tih a hriat theih.

Tin, chumai bakah Kungawrhi pasal atana 'keimi' lo langte hian ngaihtuahna a tikal thui thei viau a. Mak tak maiin keimi kan tihte hi Kungawrhi thawnthu chang lovah pawh kan thawnthu dangah hian a lang nual mai a. Hei hian kan pipute hunah khan 'keimi' kan tihte hi an lo awm ve reng em ni tih ngaihdan thui takin a siam thei a ni. Kan Mizo thawnthu chang lovah pawh hnam dang thawnthuah hian 'keimi' kan tih ang chi lanna hi a awmve tho mai a. Kan pipute khan hnam dang thawnthu an hriat a rinawm loh va. Chuti ang a nih avang chuan kan pipute kha an nitin khawsakna piah lamah an ngaihtuahna leh suangtuahna khawvel kha a lo zau hle mai a, an thlir thui hle a ni tih a hriat theih.

Kungawrhi thawnthu kan en chuan 'Lam thuam thum' tih a lo lang a. He hmun hi he thawnthuah hian a pawimawh khawp mai a. Lam thuam thum an tih hi tun thlenhin Farkawn hmunah khian hmuh theihin ala awm nghe nghe a ni.

Kungawrhi lal fanu hmeltha keimi-in a nei a ni tih a pa-in a hriat ve leh a chhan chhuak thei hnenah nupuia neih a phal tih thu a chhuah a. A chhanchhuak tur chuan Phawthira leh Hrangchala an thawk chhuak tih chu ka hre theuh awm e. Hrangchala leh Phawthira'n Kungawrhi harsa tak chung an va chhanchhuak chu Lam thuam thum an tih hmunah an riahpui a. Heta an riahpui lai hian Hrangchal hauisen tawk loh vangin Kungawrhi chu Khuavangho-in an chhuh sak a. Lei kuaah an luhpui ta daih a nih kha.

Heta thil lo lang ngaihtuah tham tak chu a hmaa kan sawi tawh ang bawkin kan pipite ngaihtuahna lo zauzia kha a ni. Khuavangho-in Kungawrhi an luhpuina kha tunlaia underworld kan tih ang hi ni mai awm a ni a. Hei hian kan pipute lo finzia leh hnam dang aiin an ngaihtuahna a lo hniam bik lohzia a tilang chiang viau a ni.

7. LAMSIAL PUK : Mihring ruhro tam tak lo awmkhawm ruih mai chu khawvel hmun danga thil thleng ni se chuan ngaih khata a ngaih theihna chin a awm ngei ang. Mahse, khawvel hmun dang chuaha thleng thei tura kan lo rilruk chu Mizoram ngeiah pawh hmuh theihin a awm a, chu thil chu Lamsial puka mihring ruhro tam tak awm hi a ni.

Lamsial puka ruhro tam tak lo awmkhawm chhan hi sawi dan a tam ang bawkin ngaih dan hrang hrang pawh a tam viau mai a. A eng ber nge pawm tur ni ang tih dawnin finfiahna mumal a awm tak tak thei lo nen, tunah rih chuan mahni ngaih dan pawm mai kha a awlsam ta ber rih a ni.

Lamsial puka ruhro lo awm chhan nia pawmawm ber chu, tampui mithi avanga lo awm a ni tih hi pawm nuam ber niin alang. Kan pipute hunah khan tuna Lamsial puk kan tih bawra an awm laiin tam a tla a. Chu tam avang chuan mi tam takin nunna an chan a, chumi tuma nunna chante chu inphum vek a harsat avangin tuna Lamsial puk kan tihah hian mithi tam zawkte chu an dah a ni.

Heti ang lo zawng pawh hian ngaih dan tam tak a awm ve a. Tuten emaw an chhungte thi tawh ruhro an dah khawm a ni tih te, khaw pakhat atangin khaw danga an insawn chhuah dawn avangin mithi tawh thlante chu an hai leh vek a, an ruhrote chu phawrhin he pukah hian an dah khawm ta a ni tih te leh sawi dan hrang tam tak a awm a ni.

A enga pawh chu lo ni sela, khati ang taka ruhro tam kan pipute'n an lo hnutchhiah kha eng emaw vang chu a ni ngei mai a. A chhan leh vang chhui chhuah harsa tak a nih tawh avangin a hlutna lam ngaipawimamawh ila, kan pi leh pute sulhnu kan hmuh thei danglam tak a nih avangin kan roh thiam hle pawh a ngai a ni.


8. FIARA TUI : Mizote kan awm chhunga kan sawi rik fo thin tur chu Fiar Tui hi a ni awm e. Tunhnaiah Fiara tui chung changah hian inhnialna; a neitu zawk nih inchuhin Farkawn leh vaphai khua an inhmu thiam lo va. Mi tam takah ngaih dân phir a siam theih avangin a pawi hle a ni. Fiara tui neitu nih inchuhna-ah hian Vaphai lam hi an tang nep deuh tawh niin a lang a, a áwm reng bawk a ni. Farkawn khuaa Fiara tui khi INTACH, Mizoram sawrkar leh Art & Culture Department pawhin a pawmpui a nih avangin ngaih dân phir deuh lo pute pawhin lungrual taka kan pawm tlan mai a tha awm e.

Fiara tui lo chhuah dãn hi chu Mizo ka ni inti tan chuan hriat hmaih chi a nih loh avangin a lo chhuh dan tak hi chu sawi thui lutuk lo ila, a phena thil inthup awmte hai chhuah kan tum zawk dawn a ni.

Fiara hmeithai fate ang chuan țhal laia tui kang nghah ni khuain harsatna nasa tak a tawk thin ni ngei tur a ni; midang hriat hauh lohvin tuikhur a zawng a. A hmuh pawh a hmu chhuak reng a. Chu a tuikhur hmuh chhuah chu amahin a chawi ta thin a ni. Heta țang hian hmanlai khan mirethei, a bikin nu emaw, pa emaw nei tawh lote kha an dinhmun a lo chhe hle a ni tih a rin thiam theih mai a. Hmuhsitna leh diriamna tinreng an tuar ang tih pawh a hriat theih. Chuti ang a nih avang chuan Fiara pawh hian a rukin thukhur a zawng ta reng a ni.

Fiara hian tuikhur a hmu chhuak a; kan pipute hunah khan tuikhur hi mahni chauha huamhuah an duh lo va. Tu pawhin tuikhur lo hmuchhuak se, chu tuikhur chu mi zawng zawng ta a ni nghal ve a nih tih hi an ngaih dan a nih avangin he thu avang hian inhnialna chawk chawk chhuak thei a ni a. Fiara hian a tuikhur hmuh chhuah hi midang hriat ve a hlu hle a ni tih pawh kan hria. Mahse, Fiara dinhmun kan en chuan a thil tih hi a awm lohna a awm bik hauh lo va. Hmeithai fa a nih avanga tuikhura a hrehawm tawrhnate sutkian nan tuikhur a zawng a, chuti ang a nih avanga a tuikhur hmuh chhuah a hum tlat pawh hi a tihtur dik tak a ti ni zawkin a lang.

9. ȚHASIAMA SE NO NEIHNA : Kan pipue hunah khan Sial hi a pawimawh hle a. Thil man tam tak kha sum leh paia inpe lovin a man phu tawk sial an inpe hial thin a ni. chuti anga pawimawh a nih avang chuan Thasiama Sepui bo he hmun sang taka no a lo nei mai hian ngaihven a hlawh phah niin a hriat a. chubakah, Țhasiama hi mi danglam tak a nih bawk avang leh a sepui no neihna hi mi naran tan pawha kal mai mai theihna a nih loh avangin he hmun hian mite beng a verh phah viau a ni.

Țhasiama se no neihna ațang hian kan pipute huna sial pawimawhzia a hriat theih a. Sial hi kan pipute hunah khan an sakhua na nena kal kawp tlat a nih avangin sial tam tak nei tur phei chuan mi vantlang chunglam nih a ngai a ni.

Țhasiama se no neihna hmun hi a mak ang reng hle a. Engtin nge kha hmunah khan no nei turin sepui kha a lawn theih tih pawh hi ngaihtuah tham tak a tling a ni. Hmanlai hunah khan thil tleng mak tak tak sawi tur a tam viau mai a. Mihringin a tih theih bak thil thleng tam tak a awm a. Khang hun laia thil thleng mak tak takte kha han awih loh ngawt theih lah a ni hek lo. Țhasiama se no neihna hmun atang hian kan chenna khawvelah hian mihring thil tih leh Pathian hnathawh bakah min uaptu dang tam tak an awm ani tih a hriat theih a. He hmuna thil tleng mak tak pawh hi chhui chhuah tum a beih chiam a sawt lohna chen a awm a, chumi a nih avang chuan a makna leh a ropuina hre reng chunga kan humhalh reng pawh a tha awm e.

10. LIANCHIARI LUNGLEN TLANG LEH A PUAN TAHNA : Mizote zingah Lianchhiari chanchin hre lo hi eng zat tak awm ang maw! Tlema la nau deuhte an nih ngawt loh chuan a nawlpui chuan Lianchhiari chanchin hi kan hriat vek a rinawm. Lianchhiari lunglen tlang hi Dungtlang khaw tawntirh tlang sang laia awm a ni a. A hmunhma awih deuh mah se a nuam em em a. A bik takin, a lunglen tlang an tih tak a, lung va lawr sei lai bik phei chu khaw thlir nan a rem em em a. Amaherawhchu, a hnuai lam a san em avangin tlema thil sang deuh hlek ngam tan lo chuan a hmawra va chuan kai mai mai chi a ni lo.

Lianchhiari chanchin kan en chuan tuna tlang kan sawi mek atang hian a bialpa chawngfianga a thlir thin a ni a. Heta tanga lo lang chu, hmalai kan pi leh pute atang khan mipa leh hmeichhe inkara hmangaihna hi kan lo la nâ hle a nih tih a hriat theih a. Khang hunlaia an nun phung kan thlir chuan khatiang taka lungleng leh mite hriat pawh hlau lo va Lianchhiari'n a lunglenna a tilang ta mai kha an sawi uar mai mai a ni law'ng maw tih awl tak tur a ni a. Mahse, Lianchhiari chang ni lovin, kan thawnthu dangah pawh hmangaihna avanga nun hlauh phah leh nasa taka che chhuak sawi tur an awm zeuh zeuh avangin kan Mizo hmeichhiate hi an duhnaah chuan an lo che na thei hle a ni tih a hriat thei awm e.

Mihringte hian hmangaihna kan nei theuh a, chu hmangaihna chu kan duh vang reng ni lova hmelmate'n min tih chhiat sak chuan a tawrh dan a dang a, a na bik a ni tih Lianchhiari chanchin atang hian a hriat theih a. Lianchhiari lunglen tlang kan thlir a piangin Lianchhiari lunglenna phena khawharna leh lunglenna hmangaihnain a siam chhuah mihringte tana tawrh har tak ni si chu kan hre nawn fo dawn a ni.

Lianchhiari lunglen tlang thlen hma lawk hian Lianchhiari puan tahna nia an sawi chu hmuh theihin a awm a. Heta Lianchhiari puantahna nia an sawi hi puantahna ni awm taka a pianzia a lan avangin Lianchhiari hming puin Lianchhiari puanntahna an ti ni awm takin a ngaih theih a. A hmuna chiang taka en chuan puantahna ang ve viau mah se hmeichhe tana puan tahna chi rual niin a lang lo. Mahse, heng lai hmun vel hi a tiropui ve hrim hrim a, hmanlai huna kan pi leh pute lo ropuizia tilangtu pakhat a ni bawk a ni.

11. KHAW HMUN HLUI : He lai hmum hi khaw hmun hlui an ti mai a. A hmunhma vel han en hian hmanlaiin tute emaw chu an lo cheng ngei tawh niin a hriat a ni. He lai hmun a mak em emna chu, an inhmun hlui ni awma a lan dan atang hian an in sak dan hi Mizo in sak dan ang lo taka sak a nih duh hmel hle a. Heng lai hmuna an in sakna bawr nia langah hi chuan lung an rem zawl a; kan Mizo in sak dana a kang anga sa lovin lei chhuat ringin an sa a nih duh hmel hle. Tin, chubakah, he lai 'Khaw hmun hlui'  an tih hi a zau hle mai a. Khaw lian tak a ni ngei ang tih pawh a hriat theih.

Khaw hmun hluiah hian tunhmain tute nge lo chheng ang tih pawh hi ngaihtuah tham tak a ni. A hmunhma chik taka han en hian kan pi leh pute chenna a lo ni reng em tihah pawh ngaih dan tam tak piang chhuak thei a ni a. Tunhnua ngaih dan lo piang chhuak Mizoram hi lo luah hmasatu an awm em ni tih ngaih dan nena hmeh bel theih tur takin heng lai hmunhma vel hi a danglam hle a ni.

He lai khaw hmun hlui an tihah hian thil mak tak mai a awm a. An in hmun hlui bul maia pialtlep zau tak chu inhnaih tak takin an ker kua a. Chung thil kaw bul zelah chuan awmze nei takin thuk lote-in tui luanna tur ni awm tak inpawh thei vekin an ker bawk a. He pialtlepa awmze nei taka an thil siam hi eng atana siam nge a nih tih chiang taka sawi fak thei an awm lo. Heng lai Vangchhia vela thil hlui endik tura phai lam atanga lo kal mi pakhat chuan tui luang hmanga an rimawi(music) siamna (water pavillion) a ni e a ti a. Han en mai chuan a nih duh hmel viau. Mahse, heta zawhna awm thei taa chu, Water Pavillion an tih hi tui hmanga rimawi siamna ni sela chuan tunhnu thleng pawha rimawi chu la insiam reng awm tak a nih laiin, tuna Vangchhe khua leh tuite khi chuan ruah a han sur nikhuate pawh hian eng ri danglam mah a insiam ngai lo an ti.

Tunah hian Vangchhe khuaa khaw hmun hlui an tih bawr hi mithiamte'n anzir chiang mek a. Tunhmain khua an lo din tawh thin a nih ngai chuan chu khua an din chu egtiang taka upa nge a nih tawh ang tih hriat nan Carbon Dating lam an buaipui mek a.  Mi thiam tak takte zarah thu thar kan hriat thuai pawh a beisei awm a ni.


Vangchhiaa 'Khaw hmun hlui' hian ngaihtuahna a tikal thui duh kher mai a. Mizoram hi lo luah hmasatu an awm a ni tifak thei lo mah ila, an lo awm em ni chu tih thei a ni. Kan pi leh pute hun atanga Mizo khawsak phung kan thlir chuan helai hmun nen hian danglamna riau a awm a. An inhmun hluite hi Mizo in sak dan, a chhuat kang ang taka sak a nih hmel a. Chubakah, tuna khaw hmun hlui an hai fai chin khi a zau tawh khawp mai a, la fai la hai fai belh zel an tum ni pawhin a lang a. Tuna a khaw hmun hlui hmuh theih chin a pawh khi tun ai khian a la zau zawk dawn niin a hriat a. Chutiang a nih chuan kan pi leh pute kha hnam hrang hrang a hlawma cheng thliah thliah an nih avangin khaw lian tak din a harsa a. Kan pipute huna khaw lian ber kan sawi theih chu Selesih Sangsarih kha a ni mai a. Chuvangin, tuna khaw hmun hlui an tih, khaw lian leh mihring pawh tam tak awmna ni tura ngaih khi kan pi leh pute khaw lo dinna, an chenna hlui a ni ang em tih chu sawi mai har tak a ni.

A enga pawh chu lo ni sela, Mizoram ngeia thil hlui chhhui chian a, zir chian tham kan nei hi kan vannei a.
Vanchhe khuaa an hmun hlui kawlte min fanpuitu pakhat Pu KC. Doliana'n a sawi ang deuhin kan history pawh hi a la inthlak daih lo vang tih pawh a sawi theih loh a ni.


12. KAWTCHHUAH ROPUI : A hming atang ringawt pawhin Mizote thinlungah chuan a ropui nghal hliah hliah a, a hmuna han kal chilh phei chuan a hming a put zo-zia hai rual a ni lo. Hmanlai kan pipute hunah khan kawtchhuah ropuina leh tangkaina kan hria a, tunhnu thleng pawh hian hmanlaia an kawtchhuah ang kha chu neih tawh lo mah ila, khawtinin kawtchhuah kan la nei deuh fur a. Kawtchhuah mumal tak nei lote pawhin ngaihruatna hmangin an khaw kawtchhuah chu an la neih ngei a rinawm.

Kawtchhhuh Ropui an tih hi Vangchiaa awm a ni a. He hmun danglamna chu lung tam tam tlar dula an phuna thil lem chi hrang hrang an kerte hi a ni. Mak tak maiin heng lunga an thil kerte hi a mawi hlawm hle a, a kertute pawh an themthiam hle a ni tih an kuthnu; an thil ker reng reng a pawng chia an ker vang hi a ni. Heng Kawtchhhuah ropuia lung inker awmze nei taka ding tlar dul hi a hma chuan a tam thin hle a. Mahse, Vanghhe khuate'n rohna chang leh humhalhna chang an lo hriat har deuh avangin quary lung atan leh thil eng emaw atan an lo hmang then a. Chumi avang chuan tunhnuah hian lung 240 chauh a ding tawh a. Tunhma deuh khan lo la darh lo ni se chuan tun ai khian ala ropui zawk ngei ang.


Kawtchhhuah ropuia an lung phunte hi engtik laia phun nge a nih hriat theih a ni chiah tawh lo va. Chutihlaiin, tute phun nge ni ang tihah pawh hian tuhhnu thlengin inhnialna tam tak a awm ve reng bawk a ni. He Kawtchhhuah ropuia lung phunte hi mi thenkhat chuan Mirawngho phun a ni ang an ti a. Heti anga an sawina chhhan pawh hi Mirawngho sulhnu, an kawng tum a awm vang niin a lang.


Mahse, he kawtchhhuah ropuia lung phunte hian Mizo thil hlir a kawk tlat a. He lunga thil inkerte hi uluk taka kan en chuan a lunga milem chuangte hi Mizo pa lem an ker ngei niin a rin thei. Chuti ang a nih avang chuan Kawtchhhuah ropuia lung inphunte hi kan pi leh pute kutchhuak ngei a ni e tifak thei lo mah ila, kan pi leh pute lung phun ngei nia a lan avangin ka pi leh pute kutchhuak a ni e tih hi lungrual taka kan pawm tlan mai pawh a țha awm e.


Kawtchhuah ropuia lung phun kan en chuan kan pi leh pute kha an lo va'n themthiam ve le tih theih a ni. Chuvang chuan, heng lung phuna kuthnu mam leh nalh takte hi kan pipute kutchhuak a ni lo vang thenkhat chuan an ti hial a ni. Kan pi leh pute kha kan dah mawl viau a ni thei, chuti ang ngaih dán kan nei a nih chuan mahni mawng hlim kan ni lek dawn a. Chuvang chuan khiti ang ngaih dan khi chu kan hnawl ngam pawh a that a rinawm.


Mizote kan lo thlang tlak dan kan chhui chuan a tir lamah ngaih dan hrang hrang kan nei kan tih ang khan thenkhat chuan 'Great Wall of China' an sak lai khan an tel ve ngei niin sawi țhin a ni a. Chuti ang anih chuan kan pi leh pite khan lung han khawih vel chu an thiamin, a zeizia pawh an man thawkhat viauin a rinawm a. He ngaih dan hmehbel chunga Kawtchhhuah ropui lung inphunte kan thlir chuan Mizote themthiamzia tarlangtu a ni a, a ni reng dawn bawk a ni. Tin, kan pi leh pite kha 'Great Wall of China' sakna-ah khan lo inhnamhnawih lo pawh ni sela,  an mawlmangin, heti ang lunga mawi taka thil ker tur chuan hmanrua pawh an nei țha lo vang tih avanga kan pi leh pite kutchhhuak a nih rin lohnate chu kan hnawl ngam a țul a ni.

Kawtchhhuah ropui danglam lehna pakhat chu, he hmun atang hian hmun hran hranah kawngțum panga lai a peng thluah a. A tir lama kan sawi lan tawh Farkawna Lung Rahbi kan tihte nen pawh khan a inzawm vek a ni. Chuvang chuan, he hmun hi kan pi leh pite'n thlang an lo tlaka Mizoram an rawn luhna hmunpui ber leh Mizote tana Kawtchhuah ropui ber a nih avangin 'Kawtchhuah Ropui' tih hming hi a pu zo a, a hming leh a nihna hi a inhmeh hliah hliah a ni.


13. RAL VEN Puk: Mizote hi khua leh khua inrun țhin an ni kan tih tawh angin khang hun lai khan eng emaw chenah an nun a ralmuang lo hle a. Chuti ang a nih avang chuan  rawlrala rawn che thut tur laka an lo inven theih nan khawdaiah ral venna hmun tur an buatsaih țhin a. Chumi hmunah chuan a inchhawkin ral an veng thin a ni. Chu chhuan ral lakah an khua chu a zawng a zain veng him vek lo mah se, kawng tam takah chuan a tangkai hle thung a ni.


Khaw hrang hrangah an ral venna hmun tur atana an tih hi an siam dan a inang vekin a rinawm loh a. Chung ral venna hmun tur atana an tih zinga chhinchhiah tlak deuh chu Vangchhiaa 'Ral ven puk' an tih khi a ni. Tuna an khaw dinna chung tlang sang lai hmun zau tak thlir theihna leh lan theihna hmunah puk lian lo te te, a kaw khata patling 2/3 thawl nuam tawk chauha an awm theihna tur kaw nga lai mai inhnaih tak takin a awm a. Tunhma deuh phei chuan a chhin lung hmanga an siam a awm a. Chung lungte chu tlanval thenkhatin an chakzia lantir nan an hmang a, a thlang tlang letliam sang takah an lum bo zo va. Tunhnuah chung lung an lum bo takte chu hmuh leh tumin zawng chiam mah se an hmuh zawh tak loh avangin a uihawm hle a ni.

He ral ven puk an tih atang hian kan pi leh pite thil lo thlir thiamzia a lang chiang a. He ral van puk atang hian kan pi leh pite khan an ral venna chu khaw hmuh zau theihna leh an hmelnaten an rawn run dawn pawha an lo hmuh zung zung theihna turah an lo siam thin a ni tih a lantir a. Chubakah, kan pi leh pute hunah khan in run a, rawlrala che thin an nihzia a lantir bawk a. He ral ven puk atang hian kan history tam tak kan hriat belh theiin, kan zir chhuah belh thei bawk a ni.

14. LAITUMA LEH A NU LINGLEN TLANG : Laituma han tih ringawt hi chuan Mizote zingah hre lo tam tak kan awm a rinawm. Chumi avang chuan a chanchin tlem kan thai lang dawn a ni.

Laituma hi a hmingthan theihna chhan chu a hmelthat vang a ni ber a. Chu a hmelthatna chuan a tih ropui rualin a chhiatna thlentu, a nunna hial lak saktua ni lawi si a ni. Laituma hmingthanna em em chu a hmelthat avanga hmeichhhe tam tak a theih vang hi a ni a. An sawi dan phei chuan an lalnu thlengin a mutpui thei a ni an ti. Chuti taka hmeltha an khaw hmeichhia kei ka ni inti chin pawh duh duha mutpui thei a ni tih an hriat chhuah hnu chuan a that dan tur an rel a. Sangha tlang vuak chhuanlamin an tihlum ta a ni.


Chutia Laituma a han boral takah chuan a nu chuan a ngai thei em em a. A lungleng chuan laituma an tihhlumna țiau lui lan chian theihna hmun an khaw chung tlang sang lai atangin țiau lui chu a thlir rawng mai thin a. Chu lai, laituma nuin a fapa a ngaih em avanga an thahna hmun țiau lui a thlir thinna chu "Laituma nu lunglen tlang" tiin a hming an vuah ta a ni.


Laituma chanchin ațang hian hmanlai ațang tawhin hmeichhiate hian hmelțha an lo ngaihsanzia leh, mipa hmelțha deuh hmeichhe laka an lo chet nat theihzia a tilang a. Kan pi leh pute huna an duh loh pakhat; hmeichhiain a nulat laiin tlangval a ngai tur a ni lo an lo tih thin chu hmelțhatna hian a lo bawhchhiattir thei a ni tih a lantir bawk a ni. A enga pawh chhu ni sela, hmanlai ațanga tuhhnu thlengin hmelțhatna hian thil a lo titheiin, kawng ro thu tak a su a ni tih kan hmu țhin a. Hei hi mihring nuna bet tlat a nih avangin tu pa fa mahina a thlak danglam ngawt theih a ni lo va. Mihring kan nih chhung chuan eng mi pawh ni ila hmelțhatna zunin a phuar beh theih kan ni reng dawn a ni.


Mizoten Mizoram kan luahna ala rei lo kan tih rualin thil hlui chhinchhiah tlak tak tak kan nei nual hi a vanneihthlak a. Țhenkhat phei chu mithiam chungchuang bikten theih tawp chhuaha zir chian ngai a nihnate hi kan hmun hlui neihte tihlu zualtu a ni a. Amaherawhnchu, a enkawl dan kan la thiam tawk lo leh a hlutna kan hmuh chhuah har a leia a hlutna țhenkhat lo tlahniam dawuhte hi a uihawm hle a ni. Tin, kan hmun hlui enkawl danah hian kan fimkhur tawk lo emaw chu aw a tih theih. A țhente phei chu a hlutna (originality) bo țhak khawpin kan enkawl niin a ngaih theih a. Ka hmun hlui neihte kan remhriatna hmangin lan sawngbawl kual a, chu chuan a nihna tam tak a hlauh phah thin a ni. Țhenkhat chu khawih danglam loh theih loh chinte pawh a awm ang. Mahse, chutiang ni lem lo pawh a tlawhtute hip duh vang leh an tan a awlsam zawk ang tih avanga a awm dan phung pangai kan tihdanglam hian a hlutna a tidal a, ngaihhlut tur angin kan ngaihhlut loh phat ni te-in a lang.


Mizote hi țhangharh har chi kan ni ve hrim hrim hian a hriat a. Khaw țhenkhatah thil danglam bik a awm a. Chungte chu nakin zelah ala hlu dawn ani tih kan ngaihtuah thiam loh vang nge, kan pawisa lo lui tih hriat har khawpin a tlai khawhnua hlutna chang kan hre chaih țhin hi kan inenfiah a ngai hle a ni.


Eng ram pawh, eng hnam pawh an ropuina kan sawi apiangin an tunhma huna an thil tih leh sulhnu kan sawi tel fo thin. A chhan chu, he khawvel hi history tel lova a kal theih loh vang a ni. Chuvangin keini Mizote pawh hian kan thil hlui leh hmun hlui neihte hi uluk leh duat takin enkawl zel ila, nakin hnu zelah pawh Mizote min ti Mizotu tur, kan hnam ro hlu ni reng tur a nih avangin tun aia kan enkawl țhat lehzual pawh a pawimawh a ni.

(He thu hi kum 2016 kum tir lam, B.A kan zir laia kan hmun tlawh hrang hrangte ka hmuh dan ka ziah a ni)

POETRY FORMS AND TECHNIQUES

POETRY FORMS & TECHNIQUES

1. PATTERN POETRY - Pattern Poetry tih chu "Hlalemrem" tiin a sawifiah theih. Hla thu hmanga milem emaw, thil lem ziak emaw tihna a ni ber. A hla thu leh a milem rem chhuah chuan inzawmna thuk tak an nei țhin.

2. RHYTHM - Hlaa a ri luan dan a ri hrang hrangte inluhchhuah dan mawi tak sawina a ni. Hetah hian rhyme leh meter- te pawh a tel vek a. Chutih rualin rhyme leh meter tel miah lovin a thu lung mawi tak a awm thei bawk.

3. ALTERNTE RHYME -  Alternate rhyme chu a tlar inthlaka in-rhyme ang chi hi a ni. (abab )

4. HYSTORICAL RHYME - Rhyme, a phuahtuin a phuah laia dik thlap si, khuareia a lamrik dan (pronunciation) a lo danglam tâk avanga dik thei ta lo hi.

5. AFFLATUS - Thu ziak tur leh phuah tura phurna leh thathona, a 'rau' kan tih ang chi hi. Pathian ațanga chhuak ni hiala tam takin an ngaih avangin 'devine afflatus' ti te pawhin an sawi țhin.

6. BLANK VERSE - Rhyme tel lova hlahril phuahho hi blank verse tiin an sawi țhin.

7. FREE VERSE - A chang bithliah bîk te, a lam rik zât te, a meter leh rhyme pawh awm lem lova phuah hlahrilho ho free verse an tih chu a ni.

8. EPITHALAMION - Epithlamion hi inneih lawmna leh chawimawina lam hlahril a ni a. Tin, sak chiin an phuah țhin bawk. Inneih zanah mo pindan pawn lamah an sa țhin.

9. TELESTICH - Hla a tlar tina tlar tawp hawrawp a chhuk zawnga han chhiar thlaka thu awmze nei eng emaw lo awm ang chi hi lelestich an ti țhin.

10. GENETHLIACUM - Nau piang chawimawina leh lawmna atana phuah occasional poem chi khat hi a ni.

11. EROTIC POETRY - Mipat hmeichhiatna leh hurherhna lam thil, tisa induhtawnna ringawt changchawia hmangaihna lam hla chawina.

12. AUBADE - Sak hla emaw, hlahril emaw, varțian chibai bukna a ni. Hmangaiha inthlahlel ngawih ngawihte tana țhenna kawl eng mek anga phuah a ni țhin.

13. SERENADE - Hmangaihna lam hla emaw, tlai lam phuahna hlahril.

14. POETIC LICENSE - Hla phuahtute'na a remchan vang emaw, remchan loh zawkna vang emawa dàn bak an sawn țhinna. Poetry-ah hian dan leh hrai eng emaw neuh neuh a awm ve a. Chutiang kalhmang zawm ve tho si a, chhan eng emaw vanga chung dan bawhchhiat luihna chu.

15. ALLITERATION - Hawrawp (letter) inang emaw, lamrik (syllable) inang emawa hla tlar khata thumal hrang hrangte bul țan hi.
Ent. Zû zawng zawnga zing zû zet zawng.

16. ASSONANCE - Thu lam rik dan inzûl takho hman nawn hi. Vowel hman nawn avanga thu inzul tak, a tawpa consonant inan loh vanga rhyme puitling ni pha si lo hi a ni. A vowel chauh a in-rhyme a, a tlangpuiin ri sangah a ni țhin.

17. CONSONANCE - Consonant inang hmanna thumal inzui, a kara vowel tlazep erawh inang si lo. A tlangpuiin consonant inangte chi thumal tawpa hawrawpte a inang țhin.

18. ONOMATOPOEIA - Thil nung hram rik dan emaw an rik dan mila țawngkam chheh.

19. QUANTITATIVE METER - Greek-ho te, Roman-ho leh Arabic-ho hlahril phuah dan tlanglawn ber a ni a. Meter dang anga ri sang leh rihniam lama thlûk lovin, a lamrik mal lam nana hun a duh rei zawngin an teh țhin.

20. ACCENTUAL METER - Accentual meter ah chuan a syllable emaw, a ri hiam(untress)  emaw tlir lovin. A ri sang(tress) chauh an en țhin.

21. SYLLABIC VERSE - Lam rik dan lam ni lo va tlar khat emaw, chang khat emawa lamrik zat tam lam hmanga hla châng bithliah.

22. PHONOPOEA - Hla ațanga a thil sawite suangtuahnaa kan va mitthla theih.

23. DRAMATIC MONOLOQUE - "Tawnhrilhla" tiin a sawi theih. Mahni thil tawn emaw, mi dang thil tawn emaw, thlil thleng dan emaw sawina.

24. PASORAL ELEGY - Pastoral elegy-ah chuan beram vengtu leh a kaihhnawih țawngkam hrang hrang kalhmangin sunna thu an chham chhuak țhin.

25. BALLAD STANZA - Chang khata tlar 4 awm, a tlar indawt dan lamrik bithliah 8-6-8-6 nei, iambicmeter hmanga phuah a ni a. A rhyme scheme chu 'abcd' a ni țhin.

26. EPIC SIMILE - Tehkhinna sei pui pui an hman țhin ang hi.

27. POETIC PROSE - Thlutluang ni si, poetry kalhmang eng emaw chen zuia ziah hi. Assonance, metaphor, meter, rhyme te tlengin an hmang ve tho țhin.

28. PSEUDONYM - Greek țawng a ni a, hming dik lo (false name) tihna a ni. Tunlaiah chuan hming invuah chawp sawi nan an hmang.

29. RHETORICAL QUESTION - Chan let leh beisei vang pawh ni chuang lova zawhna siam hi. A tlangpuiin hetiang zawhna hi chu a chhanna tur a hriat sa țhin.

30. IAMBIC PENTAMETER - Thu lam rik hniam pakhat chu thu lam rik sang pakhatin a zui țhin a. Tin, hla tlar khatah syllable 10 awmin, feet 5-ah an țhen leh țhin.

31. PROCREATION SONNET - Shakesper-a sonnet phuahte zinga number 1-17 inkar zawng sawina a ni. A chhan chu, he hla hi tlangval tana phuah a ni a, tlangval chu nupui nei tur leh fa hring ngei tura a fuihna a ni bawk.

32. IDYLL - Idyll kan tih hlaah chuan nun phung mawmal tak a tarlang țhin a, a bik takin thingtlang nun phung a tarlang țhin. Tin, thinlunga mitthla theih tur thil mawi tak tak a tarlang bawk țhin. Boruak hlimawm tak lam hawia phuah a ni țhin bawk.

33. SECONDARY/LITERARY EPIC - Epic ziarang chi khat a ni a. Mimal kut chhuak a ziak sei taka phuah a ni țhin. A phuahtuin thawnthu awmsa hmangin a phuah thiang a, belh leh paih a nei thiang a. Amaherawhchu, a thawnthu zeding a vawng nung reng țhin

34. VERSE FABLE - Prose-in emaw, poetry-in emaw a phuah theih a, a sei ngai lo. Chutah chuan ramsa leh thil dangho chu mihring khawsak dan angin an khawsa a, mihring angin an țawng thei țhin.

35. Poetic Drama - Hla thu hmanga ziak lemchan; Hlalemchan.

36. AMBIGUITY - Eng ber nge a sawi tum tih pawh hriat lohva awmze hrang hrang nei thei. A chhiartu tena a awmzia leh a tum ram an riruat sual theih.

37. CARPEDIEM - Lyric poetry a an thu chai pawimawh tak ni kumkhua - hringnun hi a tawi vang leh hun hi a liam zung zung vanga vawiin huna nawmsakna chi hrang hrangte chen uar tura infuihna lam hawi.

38. CLOSE COUPLET - Chang khat (tlar hnih) chhunga thuchai fel famkim nghal, a chang danga sawi chhunzawm ngai tawh lo.

39. DIDACTIC POETRY -  Zirna lam leh hriat zauna lam hawi puan chhuahna hlahrilho hi a ni. Thil țha inkawh hmuhna lam emaw, inzilh finna lam emaw, inkaihhruiana lam emaw, hriatna tizau thei lam emaw puan chhuah hi  tum ber a ni a. A form bithliah  awm lem lo.

40. EPITAPH - Thlan lunga hla chang tawi tê, a thlan luahtu fakna lam hawi, rhyme neia an ziah/ ker ang chi hi.

41. EULOGY - Mimal tu emaw fakna țawngkam emawa thuziak.

42. IMAGERY/ IMAGE - Suangtuahna hlimthla. Thu leh hla khawvela thil eng emaw, va mitthla theih emaw, ngaihruatna hmanga va hriat theih emaw, a rim va tem theih emaw, a tui leh tui loh te, a nawm leh nawm lohte va hisappui theih ang hi.

43. ZEUGMA - Thil inang chiah lo pahnih hmer kawp tura thumal an inhman țawm theih pakhat hman hi.

44. STICHOMYTHIA/STICHOMYTHY - A tlar inkartlak zela thu inchhang leh inbiakna țawngkam anga phuah.

45. PERSONIFICATION - Rannung emaw, nungcha emaw, thil nung lo emaw mihring rilru puthmang pû anga va channa.

46. PATHETIC FALLACY - Thil nung lo nunna nei ang ziazang leh rilru puthmang nei ang ziazanga va channa.

47. OXYMORON - Thumal inkalh ni awm tak, kawng lehlama inhnerem viau ang lawi si chheh pawlh.

48. MONORHYME - Chang khata tlar tinte rhyme thuhmuna rhyme. Ent. Chang khatna tlar tawp bera 'Rûn' tih kan hman chuan a dawt tlarah pawh a rhyme milpui hman zel tur.

49. MAGNUM OPUS - Ziak mite kut chhuak zinga a țha fawr ber; masterpiece

50. INVOCATION - Țanpui dilna hlahril bul lama an dah hi. Pathian hnena dilna a ni tlangpui.



Bibliography :

Renthlei, Nununa. Poetry The Basics. Aizawl :         Lengchhawn Press. 2016.

Pawlhsawp- 1

A THAMRAL LEH SI THIN

        Hlim taka ka lo nui ver ver ka nauin min hmuh chuan, " avan nuam awm ve a," min ti a. Ni e! Kha hun tawitêah kha chuan ka thinlung zawng zawngin ka hlim a ka lawm asin.

      Kum 2 liam taa ka hun tawnte kha ka rilruah a rawn lut nawn awn awn a, khatiang ang rilru natna kha ka tawng leh tawh lo ang tiin ka intiam a, chu mi atan chuan nasa takin ka inbuatsaih bawk a nih kha.

        Mahse maw! nang ka tawn ațang che hian kha ka thutlukna lo siam tawh sa kha țhiah darhin a awm zo va, i lakah chuan luite tui ang maiin nem takin ka luang leh dem2 țhin.

        Engtik lai mah hian i hmel hmuh leh i aw hriat hi kham ni reng ka nei ngai lo ang I hria em? Ka ngai ngawih ngawih zel che a sin. I lakah hian beiseina sang tak ka nei țhin a, mahse ka ngaihtuahna hian min lo hruai peng thui lutuk țhin a ni ang e, i țawng kam țhatna te hi eng tiang chen nge lo dawn sawn tur tih pawh k hrethiam tawh lo. Thil tam tak ka ngaihtuah hian a tawpah chuan i lak a ka beiseinate chu a THAMRAL LEH SI ȚHIN asin.

KA NGAI CHE

          ka ngaihtuahna a i lo luh apiang hian eitur tuihnai tak ka hmaa an rawn chhawp mah se ka ei ve ngai loh tur ni hian ka ngai țhin che. Pen khata i lam ka lo hnaih apiang hian nang chuan pen hnihin min hlat ve zel si. Rose par mawi tak leh țhang duang tak ang mai i ni. Chu Rose par chu rawn lawh tumin i kungah chuan ka rawn lawn a, mahse i hling te chuan min chhun na leh si, nang lah Rose par țhang duang tak ilo ni bawk nen, i hlingin min chhun chauhna avang hian ka hlat tial tial reng che chu a nih hi. Kawlva-len-chham hi engtiang taka hla ni ang maw! Tunah chuan kawlva-len-chhama awm ang mai i ni tawh si. Ka hringnun zawng zawng hi tunah chuan min neih sak vek tawh a, ka hlimna te chu ka khawih phak lohah i liampui ta si. I tel ve lohna khawvelah hian engtianga nun zel tur nge tih pawh ka hrethiam tawh lo. Tunah chuan i țawngkam chhuak ka thinlunga ka lo dah khawlte kha ka hriat theih awm chhun leh min tihlimtu awm chhunte an ni tawh mai si. Ka ngai che a, ka ngai reng dawn che a nih hi.


BEISEI BO

          Chhum zing chuai chuai chuan thla mawi taka a rawn êng tur pawh chu a hliah thim deuh mup a, mahse beisei nei takin chu chhûm zîng kar ațang chuan thla êng chu a la rawn lang ngei dawna hriatna ka neih tlat avangin k țhut hmun ațang chuan van lam chu mit la sawn lo lek chuan ka thlir vawng vawng reng a. Ni e! Beisei nei tak chhungin ka hringnun chuan a thlir mek a, a chang chuan eng chiah hi nge ka beisei chu ni ta ang le tih mai turin a reh tlawk tlawkin a ngawi vung vung lawi si. Thla eng ang maia duhawmnaa khat i ni a, chu thla eng mawi tak chu ka beisei a, mahse beidawnna chhumin a hliah phui tlat si che a. ka tan hian kumkhua chatuanin i êng mawinate chu chhuah la ka duh, mahse chung chu ka ngaihtuahna leh ka suahtuahna khawvelah chiah a thleng thei si. Beisei loh tur chu ka beisei ta em ni. Ka innghahna leh ka chakna chu i ni a, i tel lo chuan luipuia lungpui lian tak lo awm ve ang maiin che sawn a, hmasawn leh tur chuang ka awm tawh lo. Ni e! Tunah chuan nun awmze nei lo entirna lian tak mai chauh k ni tawh si a.

CDA

         Thlamuanna ka zawng a, ka hmun ngainat ber ber leh ka mi ngainat ber berte ka tlanbo san a, mahse hmun dik lova thlamuanna zawng mi mai ka lo ni. Ka lo hawng e, ahma a mi leh a ai a țha zawk tlem belhin. Ni e!! Tunge ka nih? tunlaiah mite'n chanchinbu phek 1 pawh an chhiar zawh peih tawh loh laia lehkha thawn (lovev letter) lehkhapuan phek 4 zet ziaktu kha ka ni lawm ni. Ka țhiante pawh rose par leh rosgula nen pawh a hlawhchhamte, țhahâng ngaihno bei zun a uai a; a uai chhung zawng a kut hmawr pawha tawk lo te, roll no.13* startu a nei chunga mit sir pawha melh chhin eih duh lo te, clas rooma star deuh nei a, a melh tura pawna chhuaka melh leh ngam si lo te, hmangaih leh duh em em neia hrilh ngam lova thu leh hlaa puangchhuak țhin te, bialnu ngai nei rei thei lo te. Mahse maw kan țhianho țhatna lai ka hrilh ang che, kan țhat lohna hi kan țhatna lai em em chu a ni. Kum sang tam ral tawhin kum za tam pawh la ral dawn mah se, hengho aia ka mi ngainatte hi an awm lo ang. Heng ang thian ka nei hi ka van lawm tak em. CDA vul rawng rawh se.

KA HAHDAMNA

          Lungngaihna leh khawharna vawr tawp chu ka hringnun hian a tawng baw tawh a. Chu lungngaihna chu ka nun ațang hian kumkhauin ka hnawt bo tawh. ka hringnuna chhawm luh leh ka duh tawh lo. Ka tum tawh hek lo. Mahse khawharna hi chuan ka nun a kalsan tak tak thei lo a, hnawh bo tum mah ila he khawvel awm chhung hian ka nun a bet tel reng tawh tur chu a ni. Min han en teh! Ka khau a har ngawih ngawih asin, mal riau a inhriatna hian ka nun hi a luah ngut ngut reng a. He khawharna hi engtia hmachhawn tur nge tih pawh ka hre thiam tawh lo, i mi puihna ka mamawh a ni. Ka hlimhmel phena ka mal ngawih ngawihna hi lan chhuahtir mai ka van chak țhin tak em. Uluk takin min han en teh! Ka hmela khawharnain phum ru hi chatuan atan min lak bosak turin ka duh che a ni. Mahse engtin nge ni chuang ang tiraw. ka natna vei mek hian damna atan damdawi pakhat chiah a mamawh, chu chu nang ngei hi i ni asin. chawrthlapui ianga duhawm i sakhmel mawi tak hi en kham ni reng ka nei ngai lo ang. Ka hahdamna a ni si a.

                                            ~Ápuia Colnêy