MIZO PI LEH PUTE SULHNU

Mizote'n kan tunhma hun (history) leh kan lo chhuahna thui tak kan chhui theih loh laiin, kan chhui theih chinah pawh kan thu vuak thluk dãn ala in ang lo nuaih zui a. Chutihrual chuan, kan pipute sulhnu nia kan ngaih han chhui tak taka a ni thei ang em tih turah kan thu a inhmu leh viau lawi si. Chumi a nih avang chuan kan thupuiah pawh 'Pipute sulhnu' tih ka'n han hmang rawih a ni a. Kan chhui zau deuh deuh anga pipute sulhnu nia kan chhal hi a ni chiah em tih chu mahni ngaih danah a innghat dawn a ni.


Mahni tawkah Mizo thil hluite kan lo ngaihven a, kan lo ralkhat hriat ve ngawt belh chhah turin ka college kalna Govt Johnson College, Mizo Department-te chuan Study tour denchhenin Mizo thil hlui chhui chian a, zir chianna hun kan nei theih hlauh a. Engtik khawtikah mah kan kal ve theihna tur nia kan ngaih lohna hmun chu a tak ramah ka fan theih phah a. Ka hlawkpuina lam phei chu sawi vak ngai loa chiang sa a ni hial awm e.


Tun tumah pawh hian mahni ngaih dan leh mi dang hriatna fawm khawmin kan Mizo thil hlui mit ngeia kan hmuhte kan theih ang angin kan sawi fiah ang a, kan sawi zau dawn a ni a. Han hel nuai tur kan nih loh avangin kan sawi deuh pawr pawr dawn a ni.

1. CHHURA CHI RAWT LUNG : Chhura chi rawt lung hi Farkawn khuaa awm a ni a. A len lamah phei chuan lung lian ve tawk tak, patling pawm tia vel a ni. He lung hi leia an phum bo takte nen phei chuan sang tak tur a ni ve a. A chhip lam hi a zum deuh a, rawt fung ang chiah lo mah se, thil rawt nana rem tak tur chu a ni.

He lung hi 'Chhura chi rawt lung' tia an vuah chhan sawi fak a har hle a. A lung pian hmang han en hian thil rawtna ni awm taka alan theihna lai a awm ve a. A sir tuak khata thil ker kuak pali awm hi a vawn nghehna tur atana kut zungtang pali vuahna tur ni awm taka a lan avang leh thil rawtna ni awm ang thei bera a lan avangin, kan thawnthu (legend) pakhata mi ropui tak leh sawi hlawh tak Chhura hming chawiin 'Chhura chi rawt lung' kan ti ta mai niin a rinawm.

Amaherawhchu, ngaih dan zau zawka kan thlir chuan he lung lo awm chhan hi sawi dan hrang hrang a awm thei a. Thenkhat chuan Buddhist sakhaw zuitute'n an siam niin an ngai a. Tunhnu deuha Mizoram hi lo luah hmasatu an awm nia kan ngaihna nen chuan a rinawmna lai a awm ve thei awm e. Mahse, a lung pian hmang chik zawka kan en chuan he rin dan pawh hi pawm mai harsa tak a ni a. Hmun danga Buddhist sakhaw zuitute kut chhuak nen danglam tak a nih avangin tuna kan pawm dan 'Chhura chi rawt lung' tihah hian lungrual taka thu kan vuak thluk mai a ngai a ni.

He lung hi a eng emaw zawng tak chuan Mizote min tiropuitu a ni ve a. Kan thawnthua mi ropui tak pakhat sulhnu nia kan ngaih hmuh theiha a awm hi a ropui a. Chhura chi rawtna tak tak lo ni lo pawh ni se, tuna kan pawm danah hian lungawi ila, hei aia kan hlut zual deuh deuh pawh hi a tha awm e.

2. LIANCHIA RAL VEN BUK LEH LIANCHIA THLAN : He hmun hi Farkawn khuaa awm a ni a. Lianchia chanchin sawi dawn chuan sei tak sawi tur awm a, chumi anih avang chuan 'Hmeltha hming thang Lianchia' tih hian a khaikhawm kim ber awm e. Tunhnu thleng hian Lianchia hmelthatzia hi tehkhin thuah kan la hmang fo va, kan la hmang zel dawn ni pawhin a lang. He lai hmun lo chhuahna chhan hi tawitein thai lang ila a tha awm e.

Hmanlai kan pipute hunah khan khua leh khua inrun reng thin an nih avangin hmelma lo thawk thuk laka an him theih nan zan lamah ral veng an indan thin a. Vawi khat chu Lianchia ral ven hun alo thleng ve a, chutia a ral veng chu chhun lamah alo hah deuh ni tur a ni a ral venna hmunah chuan alo muthlu hlauh mai a. Chumi zan ber kher chu an hmelmate Bawlte khua run tuma an rawn thawh chhuah zan a lo ni hlauh mai a. Chutia Bawlte khua run tuma an hmelmate rawn kal chuan Lianchia ral veng chu ralkhat atangin an rawn hmu a. A hmelthat avanga eng deuh pup chu hmelmate chuan an rawn pawh mai ngam lo va, khuavang emaw an ti hial a. Mahse, an han belchiang a, an han finfiah meuh chuan mihring a lo nih si avangin Lianchia chu an that ta a ni.

Chulai Lianchia ral venna hmun nia an hriatah chuan Fiara Memorial Cultural Club, Farkawnte'n di in sain 'Lianchia Ral ven buk' tiin a hming an phuah a. Hemi thlang lawkah hian Lianchia an phumna hmun an tih Lung phek thlir thlera in phah, thlan ni awm tak chu Lainchia an zalhna/ phumna nia ngaiin 'Lianchia thlan' an ti a, a lung pawh an phun nghe nghe a ni.


Helai hmun hi Mizote tan chuan a pawimawh hle a. Mizote zinga hmeltha kan sawi apianga kan sawi lan reng tawh tur Lianchia hriatrengna hmuha tlawh theih renga a awm hi a hlu a. Chumai ni lovin, Farkawn leh a chheh vel Mizo hmun hlui kan tlawh a, Mizote zinga a ber kai phate zing a mi Lianchia sulhnu hmuh theiha a awm hi a ropui hrim hrim a, a hlut mai paih lamah a tifamkim a. Mizo fate hian kan hlut thiam deuh deuh a pawimawh hle a ni.


3. LUNG RAHBI : Lung rahbi hi chhui dawn chuan chhui tham fe a awm a. Mahse, tuntumah chuan kan sawi zau lutuk lo ang a. A hnu lamah kan sawi dawn tho avang leh zau zawka sawi a remchan dawn avangin a tlangpui chauh kan sawi dawn a ni.

Lung rahbi hi kan pipute hunlaia an siam tawh ni awm tak a ni a. Lung phek lian lutuk lo hi tunlaia rahbi (step) kan tih ang deuh hian an siam a. Awmze nei taka rem vek a nih avangin kawng kal pawh a ti awlsam a. Kan pipute huna khatiang rahbi tha tak siam nachang an lo hria kha chhuizui fe tham chu a ni hrim hrim a ni.


4. LUNKEIPHAWTIAL : He hmun danglam tak hi inhnialna tam tak chawk chhuak thei khawpin a ropui ve riau a. Lungpher hlai taka thil lem chi hrang hrang inker chuk mai hi tute kutchhuak nge ni ang tih hriat theih a ni chiah tawh lo va. Kawlho sulhnu a nih theih ring an awm laiin, Mirawngho kutchhuak a nih ring tawk an awm bawk.

Lungkeiphawtial lo chhuah dan an pawm tlanglawn ber nia langah chuan,  kan pipute Bawlte khuaa an awm laiin  Pualdenga an tih hi a awm a. Chumi chuan fanu a nei a. Chu a fanu a duat em em chu Sakeiin a seh hlum sak hlauh mai a, chutia a fanu ngaia a lunglen viau lai huan an khuaah kut an hmang a. Chuta an kut hmannaah pawh chuan tel ve peih lovin dai velah a vak kual a vak kual a. He Lungkeiphawtial an tih hmuna lengpher zau tak hi hmuin a fanu a hriat reng nan heta thil lem chi hrang hrang hi a ker ta a ni.

He hmuna thil inker hi fiah taka hmuh vek a har tawh hle a. Farkawn khua hian a tir lamah humhalhna chang an lo hre lo va. A bul hnai ram ngawte chu vatin, chung an ram hal sa lutuk chuan he lungpher hi a tikeh then nual a, a uihawm viau a ni.

Lungkeiphawtial an tihah hian Sakeiin mihring a zuan lai ni awm tak te. Dar bu te, Selu te, Mihringin thi man to leh tha chi a awrh lai lem bakah thil tam tak hmun theihin a awm a.  Awmze nei lova thai ran satliah mai mai a awm loh bakah, tihpalh thil thua rawn awm ngawt a ni lo tih alang chiang hle a. He lungphera thil inziak uluk taka kan en chuan a milem chuang reng reng hi Mizo thil vek a nih avangin hnam dang kut chhuak chu a nih a rinawm chiah lo va. A chunga alo chhuah chhan kan sawi khi a lo chhuah dan a ni chiah lo a nih pawhin Mizo kut chhuak ngei ni chuan a rinawm a

5. FAR PUK : He hmun hi Mizo history-a thil thleng hriat reng tlak thlenna hmun. Amaherawhchu, mi tam zawkin kan hriat ngai hauh si loh a ni a. Tunhnua Farkawn lama Mizo thil hlui tam tak hmuh chhuah a nih hnu hian a nawlpuiin Far puk an tih hmun a thil chu kan lo hriat phah ta a ni.

Far puk hi Farkawn khau, chhuah chhawng deuh a awm a ni a. A puk awmna hi biru ang reng tak a nih avangin a awmna leh a kal kawng hre sa tan lo chuan luhchhuah mai mai chi ni pawhin a lang lo. He puk hi chhawng hnihin a awm a. A puka han luh chiah hian a hmun a rem em em a, mi tam tak chen theihna ni pawhin a lang. Chumai ni lovin he puka han cheng mai a rem chan ve riauna chu a puk chuan hnuai zawkah hian kawrte tuihna tha tak mai a luang raih a. Laltuaka thlah Thawmpuia-hote he puka an lo khawsa pawh hi a awm lo hran lo.

Sailo lal Lallula fapa upa ber Vuta, Zahua Pawih chikhat 'Bansawt' an tihten an man tuma a tlanna tur a unauten sum an khawn tumin Zadeng lalin an pe duh lo va, Laltuaka thlahte pawhin lo pe tha duh lovin chuta tang chuan Vuta thlahte leh Laltuaka thlahte chu an inhmu thiam lo tan a. Vuta thlahte hi chak tak an nih avangin Laltuaka thlahte chu thlang an tlak phah hial a ni.

Hetia an thlang tla hi Thawmpuia ho-in an rawn chho leh a. Vuta fapa Kairuma ram awp chhunga rawn kai an dil a. An lo rem ti lo va, mahse an kai lui tho. Kairuma nau Sanglura an thah sak bawk nen, Kairuma thinrim chu an do zo leh si lo va. Thawmpuia hote chu Far pukah hian an tlanchhia a, tawm him nan an hmang ta ani.

Far puk hi puk danglam tak leh nuam tak a ni a. Tunhnua mitin luhchhuah theih tura a awm ta hi a vanneih thlak a.  A puk hi han khawih danglam vak theih a nih loh avangin nakin hnu zelah pawh Mizote tana hmun pawimawh leh tlawh hlawh tak a la nih ngei a rinawm a ni.

6. KUNGAWRHI PUK LEH LAM THUAM THUM : Kungawrhi puk an tih hi lal fanu hmeltha tak Kungawrhi Khuavanghoin Puka an luhpuina hmun a ni a. Kan Mizo thawnthua Kungawrhi chhanchin hre tawh tan phei chuan he puk hi hmuh chakawm tak a ni ngei ang.

Kan Pipute Bawlte khuaa an awm laiin an lalpa hnang hlai chuan a kutzungpuia tipem palh hlauh mai a. A kutzungpui pem chuan hnai a la a, chu hnai atang chuan Kungawrhi hi a lo piang chhuak ta a ni tia Kungawrhu lo pian chhuah dan an sawi thin atang hian kan pipute khan ngaihdan zau tak an lo nei a ni tih a hriat a. An nitin nuna thil thleng bakah suangtuahna mak tak takte pawh an lo nei ve thin a ni tih a hriat theih.

Tin, chumai bakah Kungawrhi pasal atana 'keimi' lo langte hian ngaihtuahna a tikal thui thei viau a. Mak tak maiin keimi kan tihte hi Kungawrhi thawnthu chang lovah pawh kan thawnthu dangah hian a lang nual mai a. Hei hian kan pipute hunah khan 'keimi' kan tihte hi an lo awm ve reng em ni tih ngaihdan thui takin a siam thei a ni. Kan Mizo thawnthu chang lovah pawh hnam dang thawnthuah hian 'keimi' kan tih ang chi lanna hi a awmve tho mai a. Kan pipute khan hnam dang thawnthu an hriat a rinawm loh va. Chuti ang a nih avang chuan kan pipute kha an nitin khawsakna piah lamah an ngaihtuahna leh suangtuahna khawvel kha a lo zau hle mai a, an thlir thui hle a ni tih a hriat theih.

Kungawrhi thawnthu kan en chuan 'Lam thuam thum' tih a lo lang a. He hmun hi he thawnthuah hian a pawimawh khawp mai a. Lam thuam thum an tih hi tun thlenhin Farkawn hmunah khian hmuh theihin ala awm nghe nghe a ni.

Kungawrhi lal fanu hmeltha keimi-in a nei a ni tih a pa-in a hriat ve leh a chhan chhuak thei hnenah nupuia neih a phal tih thu a chhuah a. A chhanchhuak tur chuan Phawthira leh Hrangchala an thawk chhuak tih chu ka hre theuh awm e. Hrangchala leh Phawthira'n Kungawrhi harsa tak chung an va chhanchhuak chu Lam thuam thum an tih hmunah an riahpui a. Heta an riahpui lai hian Hrangchal hauisen tawk loh vangin Kungawrhi chu Khuavangho-in an chhuh sak a. Lei kuaah an luhpui ta daih a nih kha.

Heta thil lo lang ngaihtuah tham tak chu a hmaa kan sawi tawh ang bawkin kan pipite ngaihtuahna lo zauzia kha a ni. Khuavangho-in Kungawrhi an luhpuina kha tunlaia underworld kan tih ang hi ni mai awm a ni a. Hei hian kan pipute lo finzia leh hnam dang aiin an ngaihtuahna a lo hniam bik lohzia a tilang chiang viau a ni.

7. LAMSIAL PUK : Mihring ruhro tam tak lo awmkhawm ruih mai chu khawvel hmun danga thil thleng ni se chuan ngaih khata a ngaih theihna chin a awm ngei ang. Mahse, khawvel hmun dang chuaha thleng thei tura kan lo rilruk chu Mizoram ngeiah pawh hmuh theihin a awm a, chu thil chu Lamsial puka mihring ruhro tam tak awm hi a ni.

Lamsial puka ruhro tam tak lo awmkhawm chhan hi sawi dan a tam ang bawkin ngaih dan hrang hrang pawh a tam viau mai a. A eng ber nge pawm tur ni ang tih dawnin finfiahna mumal a awm tak tak thei lo nen, tunah rih chuan mahni ngaih dan pawm mai kha a awlsam ta ber rih a ni.

Lamsial puka ruhro lo awm chhan nia pawmawm ber chu, tampui mithi avanga lo awm a ni tih hi pawm nuam ber niin alang. Kan pipute hunah khan tuna Lamsial puk kan tih bawra an awm laiin tam a tla a. Chu tam avang chuan mi tam takin nunna an chan a, chumi tuma nunna chante chu inphum vek a harsat avangin tuna Lamsial puk kan tihah hian mithi tam zawkte chu an dah a ni.

Heti ang lo zawng pawh hian ngaih dan tam tak a awm ve a. Tuten emaw an chhungte thi tawh ruhro an dah khawm a ni tih te, khaw pakhat atangin khaw danga an insawn chhuah dawn avangin mithi tawh thlante chu an hai leh vek a, an ruhrote chu phawrhin he pukah hian an dah khawm ta a ni tih te leh sawi dan hrang tam tak a awm a ni.

A enga pawh chu lo ni sela, khati ang taka ruhro tam kan pipute'n an lo hnutchhiah kha eng emaw vang chu a ni ngei mai a. A chhan leh vang chhui chhuah harsa tak a nih tawh avangin a hlutna lam ngaipawimamawh ila, kan pi leh pute sulhnu kan hmuh thei danglam tak a nih avangin kan roh thiam hle pawh a ngai a ni.


8. FIARA TUI : Mizote kan awm chhunga kan sawi rik fo thin tur chu Fiar Tui hi a ni awm e. Tunhnaiah Fiara tui chung changah hian inhnialna; a neitu zawk nih inchuhin Farkawn leh vaphai khua an inhmu thiam lo va. Mi tam takah ngaih dân phir a siam theih avangin a pawi hle a ni. Fiara tui neitu nih inchuhna-ah hian Vaphai lam hi an tang nep deuh tawh niin a lang a, a áwm reng bawk a ni. Farkawn khuaa Fiara tui khi INTACH, Mizoram sawrkar leh Art & Culture Department pawhin a pawmpui a nih avangin ngaih dân phir deuh lo pute pawhin lungrual taka kan pawm tlan mai a tha awm e.

Fiara tui lo chhuah dãn hi chu Mizo ka ni inti tan chuan hriat hmaih chi a nih loh avangin a lo chhuh dan tak hi chu sawi thui lutuk lo ila, a phena thil inthup awmte hai chhuah kan tum zawk dawn a ni.

Fiara hmeithai fate ang chuan țhal laia tui kang nghah ni khuain harsatna nasa tak a tawk thin ni ngei tur a ni; midang hriat hauh lohvin tuikhur a zawng a. A hmuh pawh a hmu chhuak reng a. Chu a tuikhur hmuh chhuah chu amahin a chawi ta thin a ni. Heta țang hian hmanlai khan mirethei, a bikin nu emaw, pa emaw nei tawh lote kha an dinhmun a lo chhe hle a ni tih a rin thiam theih mai a. Hmuhsitna leh diriamna tinreng an tuar ang tih pawh a hriat theih. Chuti ang a nih avang chuan Fiara pawh hian a rukin thukhur a zawng ta reng a ni.

Fiara hian tuikhur a hmu chhuak a; kan pipute hunah khan tuikhur hi mahni chauha huamhuah an duh lo va. Tu pawhin tuikhur lo hmuchhuak se, chu tuikhur chu mi zawng zawng ta a ni nghal ve a nih tih hi an ngaih dan a nih avangin he thu avang hian inhnialna chawk chawk chhuak thei a ni a. Fiara hian a tuikhur hmuh chhuah hi midang hriat ve a hlu hle a ni tih pawh kan hria. Mahse, Fiara dinhmun kan en chuan a thil tih hi a awm lohna a awm bik hauh lo va. Hmeithai fa a nih avanga tuikhura a hrehawm tawrhnate sutkian nan tuikhur a zawng a, chuti ang a nih avanga a tuikhur hmuh chhuah a hum tlat pawh hi a tihtur dik tak a ti ni zawkin a lang.

9. ȚHASIAMA SE NO NEIHNA : Kan pipue hunah khan Sial hi a pawimawh hle a. Thil man tam tak kha sum leh paia inpe lovin a man phu tawk sial an inpe hial thin a ni. chuti anga pawimawh a nih avang chuan Thasiama Sepui bo he hmun sang taka no a lo nei mai hian ngaihven a hlawh phah niin a hriat a. chubakah, Țhasiama hi mi danglam tak a nih bawk avang leh a sepui no neihna hi mi naran tan pawha kal mai mai theihna a nih loh avangin he hmun hian mite beng a verh phah viau a ni.

Țhasiama se no neihna ațang hian kan pipute huna sial pawimawhzia a hriat theih a. Sial hi kan pipute hunah khan an sakhua na nena kal kawp tlat a nih avangin sial tam tak nei tur phei chuan mi vantlang chunglam nih a ngai a ni.

Țhasiama se no neihna hmun hi a mak ang reng hle a. Engtin nge kha hmunah khan no nei turin sepui kha a lawn theih tih pawh hi ngaihtuah tham tak a tling a ni. Hmanlai hunah khan thil tleng mak tak tak sawi tur a tam viau mai a. Mihringin a tih theih bak thil thleng tam tak a awm a. Khang hun laia thil thleng mak tak takte kha han awih loh ngawt theih lah a ni hek lo. Țhasiama se no neihna hmun atang hian kan chenna khawvelah hian mihring thil tih leh Pathian hnathawh bakah min uaptu dang tam tak an awm ani tih a hriat theih a. He hmuna thil tleng mak tak pawh hi chhui chhuah tum a beih chiam a sawt lohna chen a awm a, chumi a nih avang chuan a makna leh a ropuina hre reng chunga kan humhalh reng pawh a tha awm e.

10. LIANCHIARI LUNGLEN TLANG LEH A PUAN TAHNA : Mizote zingah Lianchhiari chanchin hre lo hi eng zat tak awm ang maw! Tlema la nau deuhte an nih ngawt loh chuan a nawlpui chuan Lianchhiari chanchin hi kan hriat vek a rinawm. Lianchhiari lunglen tlang hi Dungtlang khaw tawntirh tlang sang laia awm a ni a. A hmunhma awih deuh mah se a nuam em em a. A bik takin, a lunglen tlang an tih tak a, lung va lawr sei lai bik phei chu khaw thlir nan a rem em em a. Amaherawhchu, a hnuai lam a san em avangin tlema thil sang deuh hlek ngam tan lo chuan a hmawra va chuan kai mai mai chi a ni lo.

Lianchhiari chanchin kan en chuan tuna tlang kan sawi mek atang hian a bialpa chawngfianga a thlir thin a ni a. Heta tanga lo lang chu, hmalai kan pi leh pute atang khan mipa leh hmeichhe inkara hmangaihna hi kan lo la nâ hle a nih tih a hriat theih a. Khang hunlaia an nun phung kan thlir chuan khatiang taka lungleng leh mite hriat pawh hlau lo va Lianchhiari'n a lunglenna a tilang ta mai kha an sawi uar mai mai a ni law'ng maw tih awl tak tur a ni a. Mahse, Lianchhiari chang ni lovin, kan thawnthu dangah pawh hmangaihna avanga nun hlauh phah leh nasa taka che chhuak sawi tur an awm zeuh zeuh avangin kan Mizo hmeichhiate hi an duhnaah chuan an lo che na thei hle a ni tih a hriat thei awm e.

Mihringte hian hmangaihna kan nei theuh a, chu hmangaihna chu kan duh vang reng ni lova hmelmate'n min tih chhiat sak chuan a tawrh dan a dang a, a na bik a ni tih Lianchhiari chanchin atang hian a hriat theih a. Lianchhiari lunglen tlang kan thlir a piangin Lianchhiari lunglenna phena khawharna leh lunglenna hmangaihnain a siam chhuah mihringte tana tawrh har tak ni si chu kan hre nawn fo dawn a ni.

Lianchhiari lunglen tlang thlen hma lawk hian Lianchhiari puan tahna nia an sawi chu hmuh theihin a awm a. Heta Lianchhiari puantahna nia an sawi hi puantahna ni awm taka a pianzia a lan avangin Lianchhiari hming puin Lianchhiari puanntahna an ti ni awm takin a ngaih theih a. A hmuna chiang taka en chuan puantahna ang ve viau mah se hmeichhe tana puan tahna chi rual niin a lang lo. Mahse, heng lai hmun vel hi a tiropui ve hrim hrim a, hmanlai huna kan pi leh pute lo ropuizia tilangtu pakhat a ni bawk a ni.

11. KHAW HMUN HLUI : He lai hmum hi khaw hmun hlui an ti mai a. A hmunhma vel han en hian hmanlaiin tute emaw chu an lo cheng ngei tawh niin a hriat a ni. He lai hmun a mak em emna chu, an inhmun hlui ni awma a lan dan atang hian an in sak dan hi Mizo in sak dan ang lo taka sak a nih duh hmel hle a. Heng lai hmuna an in sakna bawr nia langah hi chuan lung an rem zawl a; kan Mizo in sak dana a kang anga sa lovin lei chhuat ringin an sa a nih duh hmel hle. Tin, chubakah, he lai 'Khaw hmun hlui'  an tih hi a zau hle mai a. Khaw lian tak a ni ngei ang tih pawh a hriat theih.

Khaw hmun hluiah hian tunhmain tute nge lo chheng ang tih pawh hi ngaihtuah tham tak a ni. A hmunhma chik taka han en hian kan pi leh pute chenna a lo ni reng em tihah pawh ngaih dan tam tak piang chhuak thei a ni a. Tunhnua ngaih dan lo piang chhuak Mizoram hi lo luah hmasatu an awm em ni tih ngaih dan nena hmeh bel theih tur takin heng lai hmunhma vel hi a danglam hle a ni.

He lai khaw hmun hlui an tihah hian thil mak tak mai a awm a. An in hmun hlui bul maia pialtlep zau tak chu inhnaih tak takin an ker kua a. Chung thil kaw bul zelah chuan awmze nei takin thuk lote-in tui luanna tur ni awm tak inpawh thei vekin an ker bawk a. He pialtlepa awmze nei taka an thil siam hi eng atana siam nge a nih tih chiang taka sawi fak thei an awm lo. Heng lai Vangchhia vela thil hlui endik tura phai lam atanga lo kal mi pakhat chuan tui luang hmanga an rimawi(music) siamna (water pavillion) a ni e a ti a. Han en mai chuan a nih duh hmel viau. Mahse, heta zawhna awm thei taa chu, Water Pavillion an tih hi tui hmanga rimawi siamna ni sela chuan tunhnu thleng pawha rimawi chu la insiam reng awm tak a nih laiin, tuna Vangchhe khua leh tuite khi chuan ruah a han sur nikhuate pawh hian eng ri danglam mah a insiam ngai lo an ti.

Tunah hian Vangchhe khuaa khaw hmun hlui an tih bawr hi mithiamte'n anzir chiang mek a. Tunhmain khua an lo din tawh thin a nih ngai chuan chu khua an din chu egtiang taka upa nge a nih tawh ang tih hriat nan Carbon Dating lam an buaipui mek a.  Mi thiam tak takte zarah thu thar kan hriat thuai pawh a beisei awm a ni.


Vangchhiaa 'Khaw hmun hlui' hian ngaihtuahna a tikal thui duh kher mai a. Mizoram hi lo luah hmasatu an awm a ni tifak thei lo mah ila, an lo awm em ni chu tih thei a ni. Kan pi leh pute hun atanga Mizo khawsak phung kan thlir chuan helai hmun nen hian danglamna riau a awm a. An inhmun hluite hi Mizo in sak dan, a chhuat kang ang taka sak a nih hmel a. Chubakah, tuna khaw hmun hlui an hai fai chin khi a zau tawh khawp mai a, la fai la hai fai belh zel an tum ni pawhin a lang a. Tuna a khaw hmun hlui hmuh theih chin a pawh khi tun ai khian a la zau zawk dawn niin a hriat a. Chutiang a nih chuan kan pi leh pute kha hnam hrang hrang a hlawma cheng thliah thliah an nih avangin khaw lian tak din a harsa a. Kan pipute huna khaw lian ber kan sawi theih chu Selesih Sangsarih kha a ni mai a. Chuvangin, tuna khaw hmun hlui an tih, khaw lian leh mihring pawh tam tak awmna ni tura ngaih khi kan pi leh pute khaw lo dinna, an chenna hlui a ni ang em tih chu sawi mai har tak a ni.

A enga pawh chu lo ni sela, Mizoram ngeia thil hlui chhhui chian a, zir chian tham kan nei hi kan vannei a.
Vanchhe khuaa an hmun hlui kawlte min fanpuitu pakhat Pu KC. Doliana'n a sawi ang deuhin kan history pawh hi a la inthlak daih lo vang tih pawh a sawi theih loh a ni.


12. KAWTCHHUAH ROPUI : A hming atang ringawt pawhin Mizote thinlungah chuan a ropui nghal hliah hliah a, a hmuna han kal chilh phei chuan a hming a put zo-zia hai rual a ni lo. Hmanlai kan pipute hunah khan kawtchhuah ropuina leh tangkaina kan hria a, tunhnu thleng pawh hian hmanlaia an kawtchhuah ang kha chu neih tawh lo mah ila, khawtinin kawtchhuah kan la nei deuh fur a. Kawtchhuah mumal tak nei lote pawhin ngaihruatna hmangin an khaw kawtchhuah chu an la neih ngei a rinawm.

Kawtchhhuh Ropui an tih hi Vangchiaa awm a ni a. He hmun danglamna chu lung tam tam tlar dula an phuna thil lem chi hrang hrang an kerte hi a ni. Mak tak maiin heng lunga an thil kerte hi a mawi hlawm hle a, a kertute pawh an themthiam hle a ni tih an kuthnu; an thil ker reng reng a pawng chia an ker vang hi a ni. Heng Kawtchhhuah ropuia lung inker awmze nei taka ding tlar dul hi a hma chuan a tam thin hle a. Mahse, Vanghhe khuate'n rohna chang leh humhalhna chang an lo hriat har deuh avangin quary lung atan leh thil eng emaw atan an lo hmang then a. Chumi avang chuan tunhnuah hian lung 240 chauh a ding tawh a. Tunhma deuh khan lo la darh lo ni se chuan tun ai khian ala ropui zawk ngei ang.


Kawtchhhuah ropuia an lung phunte hi engtik laia phun nge a nih hriat theih a ni chiah tawh lo va. Chutihlaiin, tute phun nge ni ang tihah pawh hian tuhhnu thlengin inhnialna tam tak a awm ve reng bawk a ni. He Kawtchhhuah ropuia lung phunte hi mi thenkhat chuan Mirawngho phun a ni ang an ti a. Heti anga an sawina chhhan pawh hi Mirawngho sulhnu, an kawng tum a awm vang niin a lang.


Mahse, he kawtchhhuah ropuia lung phunte hian Mizo thil hlir a kawk tlat a. He lunga thil inkerte hi uluk taka kan en chuan a lunga milem chuangte hi Mizo pa lem an ker ngei niin a rin thei. Chuti ang a nih avang chuan Kawtchhhuah ropuia lung inphunte hi kan pi leh pute kutchhuak ngei a ni e tifak thei lo mah ila, kan pi leh pute lung phun ngei nia a lan avangin ka pi leh pute kutchhuak a ni e tih hi lungrual taka kan pawm tlan mai pawh a țha awm e.


Kawtchhuah ropuia lung phun kan en chuan kan pi leh pute kha an lo va'n themthiam ve le tih theih a ni. Chuvang chuan, heng lung phuna kuthnu mam leh nalh takte hi kan pipute kutchhuak a ni lo vang thenkhat chuan an ti hial a ni. Kan pi leh pute kha kan dah mawl viau a ni thei, chuti ang ngaih dán kan nei a nih chuan mahni mawng hlim kan ni lek dawn a. Chuvang chuan khiti ang ngaih dan khi chu kan hnawl ngam pawh a that a rinawm.


Mizote kan lo thlang tlak dan kan chhui chuan a tir lamah ngaih dan hrang hrang kan nei kan tih ang khan thenkhat chuan 'Great Wall of China' an sak lai khan an tel ve ngei niin sawi țhin a ni a. Chuti ang anih chuan kan pi leh pite khan lung han khawih vel chu an thiamin, a zeizia pawh an man thawkhat viauin a rinawm a. He ngaih dan hmehbel chunga Kawtchhhuah ropui lung inphunte kan thlir chuan Mizote themthiamzia tarlangtu a ni a, a ni reng dawn bawk a ni. Tin, kan pi leh pite kha 'Great Wall of China' sakna-ah khan lo inhnamhnawih lo pawh ni sela,  an mawlmangin, heti ang lunga mawi taka thil ker tur chuan hmanrua pawh an nei țha lo vang tih avanga kan pi leh pite kutchhhuak a nih rin lohnate chu kan hnawl ngam a țul a ni.

Kawtchhhuah ropui danglam lehna pakhat chu, he hmun atang hian hmun hran hranah kawngțum panga lai a peng thluah a. A tir lama kan sawi lan tawh Farkawna Lung Rahbi kan tihte nen pawh khan a inzawm vek a ni. Chuvang chuan, he hmun hi kan pi leh pite'n thlang an lo tlaka Mizoram an rawn luhna hmunpui ber leh Mizote tana Kawtchhuah ropui ber a nih avangin 'Kawtchhuah Ropui' tih hming hi a pu zo a, a hming leh a nihna hi a inhmeh hliah hliah a ni.


13. RAL VEN Puk: Mizote hi khua leh khua inrun țhin an ni kan tih tawh angin khang hun lai khan eng emaw chenah an nun a ralmuang lo hle a. Chuti ang a nih avang chuan  rawlrala rawn che thut tur laka an lo inven theih nan khawdaiah ral venna hmun tur an buatsaih țhin a. Chumi hmunah chuan a inchhawkin ral an veng thin a ni. Chu chhuan ral lakah an khua chu a zawng a zain veng him vek lo mah se, kawng tam takah chuan a tangkai hle thung a ni.


Khaw hrang hrangah an ral venna hmun tur atana an tih hi an siam dan a inang vekin a rinawm loh a. Chung ral venna hmun tur atana an tih zinga chhinchhiah tlak deuh chu Vangchhiaa 'Ral ven puk' an tih khi a ni. Tuna an khaw dinna chung tlang sang lai hmun zau tak thlir theihna leh lan theihna hmunah puk lian lo te te, a kaw khata patling 2/3 thawl nuam tawk chauha an awm theihna tur kaw nga lai mai inhnaih tak takin a awm a. Tunhma deuh phei chuan a chhin lung hmanga an siam a awm a. Chung lungte chu tlanval thenkhatin an chakzia lantir nan an hmang a, a thlang tlang letliam sang takah an lum bo zo va. Tunhnuah chung lung an lum bo takte chu hmuh leh tumin zawng chiam mah se an hmuh zawh tak loh avangin a uihawm hle a ni.

He ral ven puk an tih atang hian kan pi leh pite thil lo thlir thiamzia a lang chiang a. He ral van puk atang hian kan pi leh pite khan an ral venna chu khaw hmuh zau theihna leh an hmelnaten an rawn run dawn pawha an lo hmuh zung zung theihna turah an lo siam thin a ni tih a lantir a. Chubakah, kan pi leh pute hunah khan in run a, rawlrala che thin an nihzia a lantir bawk a. He ral ven puk atang hian kan history tam tak kan hriat belh theiin, kan zir chhuah belh thei bawk a ni.

14. LAITUMA LEH A NU LINGLEN TLANG : Laituma han tih ringawt hi chuan Mizote zingah hre lo tam tak kan awm a rinawm. Chumi avang chuan a chanchin tlem kan thai lang dawn a ni.

Laituma hi a hmingthan theihna chhan chu a hmelthat vang a ni ber a. Chu a hmelthatna chuan a tih ropui rualin a chhiatna thlentu, a nunna hial lak saktua ni lawi si a ni. Laituma hmingthanna em em chu a hmelthat avanga hmeichhhe tam tak a theih vang hi a ni a. An sawi dan phei chuan an lalnu thlengin a mutpui thei a ni an ti. Chuti taka hmeltha an khaw hmeichhia kei ka ni inti chin pawh duh duha mutpui thei a ni tih an hriat chhuah hnu chuan a that dan tur an rel a. Sangha tlang vuak chhuanlamin an tihlum ta a ni.


Chutia Laituma a han boral takah chuan a nu chuan a ngai thei em em a. A lungleng chuan laituma an tihhlumna țiau lui lan chian theihna hmun an khaw chung tlang sang lai atangin țiau lui chu a thlir rawng mai thin a. Chu lai, laituma nuin a fapa a ngaih em avanga an thahna hmun țiau lui a thlir thinna chu "Laituma nu lunglen tlang" tiin a hming an vuah ta a ni.


Laituma chanchin ațang hian hmanlai ațang tawhin hmeichhiate hian hmelțha an lo ngaihsanzia leh, mipa hmelțha deuh hmeichhe laka an lo chet nat theihzia a tilang a. Kan pi leh pute huna an duh loh pakhat; hmeichhiain a nulat laiin tlangval a ngai tur a ni lo an lo tih thin chu hmelțhatna hian a lo bawhchhiattir thei a ni tih a lantir bawk a ni. A enga pawh chhu ni sela, hmanlai ațanga tuhhnu thlengin hmelțhatna hian thil a lo titheiin, kawng ro thu tak a su a ni tih kan hmu țhin a. Hei hi mihring nuna bet tlat a nih avangin tu pa fa mahina a thlak danglam ngawt theih a ni lo va. Mihring kan nih chhung chuan eng mi pawh ni ila hmelțhatna zunin a phuar beh theih kan ni reng dawn a ni.


Mizoten Mizoram kan luahna ala rei lo kan tih rualin thil hlui chhinchhiah tlak tak tak kan nei nual hi a vanneihthlak a. Țhenkhat phei chu mithiam chungchuang bikten theih tawp chhuaha zir chian ngai a nihnate hi kan hmun hlui neihte tihlu zualtu a ni a. Amaherawhnchu, a enkawl dan kan la thiam tawk lo leh a hlutna kan hmuh chhuah har a leia a hlutna țhenkhat lo tlahniam dawuhte hi a uihawm hle a ni. Tin, kan hmun hlui enkawl danah hian kan fimkhur tawk lo emaw chu aw a tih theih. A țhente phei chu a hlutna (originality) bo țhak khawpin kan enkawl niin a ngaih theih a. Ka hmun hlui neihte kan remhriatna hmangin lan sawngbawl kual a, chu chuan a nihna tam tak a hlauh phah thin a ni. Țhenkhat chu khawih danglam loh theih loh chinte pawh a awm ang. Mahse, chutiang ni lem lo pawh a tlawhtute hip duh vang leh an tan a awlsam zawk ang tih avanga a awm dan phung pangai kan tihdanglam hian a hlutna a tidal a, ngaihhlut tur angin kan ngaihhlut loh phat ni te-in a lang.


Mizote hi țhangharh har chi kan ni ve hrim hrim hian a hriat a. Khaw țhenkhatah thil danglam bik a awm a. Chungte chu nakin zelah ala hlu dawn ani tih kan ngaihtuah thiam loh vang nge, kan pawisa lo lui tih hriat har khawpin a tlai khawhnua hlutna chang kan hre chaih țhin hi kan inenfiah a ngai hle a ni.


Eng ram pawh, eng hnam pawh an ropuina kan sawi apiangin an tunhma huna an thil tih leh sulhnu kan sawi tel fo thin. A chhan chu, he khawvel hi history tel lova a kal theih loh vang a ni. Chuvangin keini Mizote pawh hian kan thil hlui leh hmun hlui neihte hi uluk leh duat takin enkawl zel ila, nakin hnu zelah pawh Mizote min ti Mizotu tur, kan hnam ro hlu ni reng tur a nih avangin tun aia kan enkawl țhat lehzual pawh a pawimawh a ni.

(He thu hi kum 2016 kum tir lam, B.A kan zir laia kan hmun tlawh hrang hrangte ka hmuh dan ka ziah a ni)