Friday 25 November 2016

Lengzem hla lo chhuan dan leh a hmasawn chhoh dan

1. Kamkeuna

Mizote hian eng tik atangin nge hla hi an lo neih tang ang tih hi sawi fak a har hle a. Chhui chianna tam tak pawh a awm tawh ngei a, mahse chumi hun atang chuan Mizote hian hla hi an lo nei tan a ni tih chiang taka sawi fak thei an awm lo niin a lang. Amaherawhchu, mi thiam tak tak ten an theih tawpin an chhui a, Mizote'n hla an neih hun tak sawi thei chiah lo mah se, an neih tan hun awm ang chu kan hriat theih phah a ni.

Mizote hi hla ngaina mi an ni a. An hlim leh lungngaihna pawh hla hmangin an hril mai thin. Chutiang a nih avang chuan Mizo hnam tobul tak hriat a nih loh angin an hla neih hun hi hriat phak a ni lo. Mizo hnam lo chhuah tan tirh lai pawhin hla chu an nei ngei tawhin a rinawm a. Kan hriat phak chinah erawh chuan Chhinlunga an awn laia an phuah Thuthmun Zai (Khawhar hla) hi an hla neih hmasak ber a ni a. Mizo hla zinga upa ber nia sawi a ni. Thuthmun Zai chauh lo hi chu rûn lui an rawn kán thlak hmain hla lo nei pawh ni se hriat a ni lo (Hrangthiaua 263).

Hla hrang hrang hian chhuah tan dan an nei hrang theuh a. Hla chi khat lo chhuah tan dan chuan hla dang lo chhuah dan a tichiang hek lo. An khawsak dan leh an nunphungin a rawn her chhuahpui ang zelin miin an mahni hun hunah hla an lo chher chhuak thin a ni.

Mizo pi pute hla hi hawrawp neih hma thil a nih avangin hla bu hrang hrangte upat dan indawt thlapa dah hi thil harsa tak a ni a. Hla hrang hrang lo chhuah hun pawh a kum bi taka hmeh rem hleih theih a ni lo. Amaherawhchu, Mizo hla hmasaa sawite hi tlar hnih an nih hlawm avangin tlar hnih hlate chu mawl zual laia hla kal hmang a ni ang a, tlema an changkan hnuah tlar thum hlate hi an ching ta niin a rinawm.

Mizo hla hluite kha bu za chuang nia sawi thin a ni a. Chungte chu hriat leh chhinchhiah zui lova pil bo ta tlem azawng awm mah se, Mizo mi hmasate khan ziakin an lo dah tha a, thangthar lo awm zekte pawhin kan hmuin, kan zir theih phah a ni (Mizo Hla Hlui 1).


2. Lengzem hla lo intan chhoh dan

A hma lama sawi lan tawh angin Mizo hla neih hun chiang taka sawi lan fak theih ni lo mah se, hla upa tak tak hriat theih a awm nual a. Chung zingah chuan lengzem hla kan tih hi a hmasa pawl tak a nih a rinawm. Lengzem hla lo chhuahna hi Mizo thawnthu upa pawl tak Tlingin leh Ngama tih thawnthu atanga lo chhuak a nih a rinawm a. He thawnthu hi Mizo hnah thlak hrang hrangin an nei hlawm a. Chuvangin, Mizo hnam hrang hrangte an awm khawm laia chhuak niin a rin theih. Tlingi leh Ngama tih thawnthu atanga hla lo chhuak pakhat chu,

Nizan mut mumangah,
Riangtui ka chawi lamah,
Tlingi zu sai ing e

tih hi a ni a. Tlingi leh Ngama hla hi anmahni beh chhan nena inzawm zel a nih avangin mi dangin he hla bu hmang hian hla an phuah ve lo niin a lang (67-71).

Mizote hi hun rei tak chhung Burma phai Kabaw velah an awm a. Chutah kum 1350 vel atangin Thântlang lamah an rawn chho a. Thântlang an rawn thlen hi chuan boruak a lo thengthaw a, an lung a leng ta hle a ni ang hla tha tak tak an rawn phuah chhuak a. Chutih laia an hla phuah thar zinga pakhat chu Lengzem Zai hi a ni (Pi Pu-Te Hla 1).

Lengzem hla hi hun hmasa lamah a bu malin a awm chiah lo niin a ngaih theih. Amaherawhchu, a bu malin ding lo mah se, hla bu hrang hrangah a inzep nasa a. Hla thu kal hmang chi khat, a bu mala din lovah chuan a tam pawl tak a nih pawh a rinawm. Lengzem hla, hla bu danga inzep tlem azawng lo tilang ila,

2.1. Zopui Zai :

Suihlung leng lo tu fa hrai awm maw E
Laldanga suihlung a leng chuang e (Mizo Nun Hlui Leh Hlate 93).

2.2. Ai-A-E-Zai :

Tualkhatah lungdi ka tawng lo ve
Chhingkhualah zai zuarin kal ka ti ai-a-e (96).

2.3. Thailungi Zai :

Liana u'n lem ang mi der,
Ram lovah chhawl ang ka uai;
Ram lovah chhawl ang ka uai (100)

2.4. Tlangkhaw Zai :

Ka lung di e, i tum dang ta e,
Tlei dang ngaiin i lo thang viai e (Mizo Hla Hlui 147).

2.5. Chawngvungi Zai :

Ka nû, ka lenrualten zing sum an su,
Vartui thiang an chawi;
Sawnga ngaiin bantlang ka uai e (212).

A chunga kan sawi bakah pawh khian lengzem hla kan tihte hi hla bu hrang hrangah hmuh tur a tam hle a. A bu mala ding tham hiala tam a awm. Mahse, Mizo hla hluiho kha a phuahtu hming chawia an sawi thin avang leh a phuah hmasatuin a thluk a lo siam chhuah; chumi thluk chuan mi dangin hla dang pawh lo phuah sela, a ching chhuaktu hming a chawi zel thin avangin a hranpaa lenzem hla a bu mala a lo ding lo pawh hi mak tak a ni chuang hauh lo.

3. Lengzem hla than chhoh dan

Lengzem hla kan tih hian nula leh tlangval inlemna lam hla a hawi deuh bik a. Mihring nunah mipa leh hmeichhia inkara lunglenna a awm thin avangin chung an lunglenna hla hmanga an lo puan chhuahnate chu hla hlui lamah hmuh tur a awm nual nachungin, lngzem hla a lo par chhuah tak tak leh a bu mala a rawn dinna hi a la rei lo hle a ni.

Mizote zinga lengzem hla lo par chhuah tak tak hma leh hla phuahtu dang thar hmanga hla an phuah hnu pawha Mizo hla hlui kal hmanga hla phuah dan vawng nung rei ber pawl mi Awithangpa hian lengzem hla tha tak tak a phuah nual a. Ani hi Mizo hla kan sawi apianga sawi hmaih hauh loh tur a ni ang.

Awithangpa hian hla phuah a thiamin a hla thute hi lam a nuam a, a kal raih hian a hriat thin. Ani hian hla thu chher thar pawh tam tak a nei a, tehkhin thu mi hman ngai loh tam tak hmangin, a hmang thiam em em bawk a. A hla thute hi zir chian tham khawpa hausa an ni hlawm. Awithangpa hla phuah pakhat lo tar lang ila,

Lam laiah chawnpui para tla e,
Chhar mawh tang e Lalawithangpa'n
Ka di rim nam lo ve (Thinlung Luang Liam 7).

Tin, Awithangpa danglamna pakhat chu ruahtham loh hla a phuah zung zung thin hi a ni. Ani hian mi dang tana hla phuahsak a nei nual bawk a. Chung zinga pakhat Chhingpuii tana a phuah chu hei hi a ni.

Lung a leng e, Chhinghniangi ka ngai mang e,
Mualkawi dung sei khan thuam nihliap;
Ah ka leng ve lo ve.

Tunah ka nuam e vawiin ni ngei hian
Suihlung a leng ti khan nauvang;
Chaltuai min tahpui mahna (R. Vanlawma 166)

Kan sawi tak angin lengzem hla hi Mizo hla upa berte zingah pawh a lang tawh a. Hun hrang hrang hlaahte a mawi tawk chuan a lang chho ve zel a. Mahse, lengzem hlain par a rawn chhuah hun tak tak erawh kum 1925 atangin a rawn intan chho chauh a tih theih.

Mizoramah tun hma zawnga Mizote'n an hriat ngai loh Sap missionary-ten chanchintha an rawn thlen a. Chu chuan an nunphung mai bakah thu leh hla lamah nasa takin danglamna a rawn thlen a. An thu leh hlain Mizo literature-ah danglamna nasa tak a thlen rualin, hla hlui ziarang erawh a hmer hlum ve tial tial thung a ni. Tupui ral Sapte'n Mizote an awp hnu leh Mizorama kristianna a rawn luh hnu kum 1919-ah harna lian tham tak a rawn thleng a. Chu chuan Kristiante a chawk phurin, kohhran huang chhunah an fir phah hle a. Tunhma zawnga ringtute pawhin an sak vawng vawng thin nula leh tlangval inlemna hlate chu Kohhran Upate chuan sak an remti ta lo va. Mahse, mihring nunphungah mipa leh hmeichhia inkara hmangaihna te, inthlakhlelhnate chu a awm lo thei si lo. Chutiang a nih avang chuan Kristian hla thu tha tak takte chu inlemna hla chang thei turin an kaihlek a. Ramhnuai leh hmun fianrial laiah an kiupui vawng vawng thin.

Harhna boruak avanga Kohhran Upate an fir tak viauah chuan Kristian hla tha tak takte chu sakhaw thar tihbawrhban nan leh nula tlangval inlemna atana kaihlek chu an uar ta viau mai a. Chuta tang chuan Kaihlek Zai an tih hi a lo chhuak a. Kaihleh Zaiah hian a tirah chuan a thu chauh an tidanglam a, chumi hnuah a thluk awmsa hmang chuan hla dang an phuah ta thin. Kaihlek Zai kan tih hi kum 1920-1940 hi a lar vang lai a ni a. Hetih hun chhung hian Kaihlek Zai hi tam tak a chhuak hman a ni.

Kaihlek Zai kan tih hi Mizote tan a pawimawh hle a, a chhan chu Kaihlek Zai hi lengzemin parfung atana a hman vang a ni. Kristian hla tam tak an kaihlek kha lengzem kan tih ang chi hi an ni hlawm a. A thu chauh kaihlek lova a thluk hmanga hla an phuah thiam ve hnu pawh khan Kristian hla thluk hmangin lemzem hla an rawn phuah chho tan a tih theih ang.

Sap hla thluk hmanga hla phuah thiam Mizote'n an neih hmasak berte chu Durra Chawngthu, Vankhama leh mi thenkhat an ni. Anni hian kum 1925 vel atangin an phuah tan a. Chutah kum 1930 bawr vel atangin Lalzuithanga, Vankhama leh Laltanpuiate'n an mahni irawm chhuak ngeiin hla an phuah thei tawh a. Kum 1940 hnu lam deuhah Lalzova leh P.S. Chawngthute an rawn lang ve leh bawk. Anni hi lengzem hla lama Mizote zinga sulsutu pawimawh tak tak an ni a. Lengzem hla tha tak a lo pian chhuah theih nana tha an lo thawhna hi a chhuanawm hle (History Of Mizo Literature 59).

Lengzem hla hi Mizote zingah hian a lar chak hle a. Kum 1950 chhovah H. Lalringa, Lalkhawliana, F. Rokima, Zikpuii Pa, L.Z. Sailo leh mi dang an rawn lang ve leh a. Chutah Radio-te a rawn awm chho bawk nen lengzem hla hian hma a sawn chak hle a. Kum 1960 a rawn her chhuah meuh chuan lengzem hla phuahtu pawh an pung nasa tawh hle a. Chung zinga langsar deuhte chu Ellis Saidenga, James Laldika Sailo, F. Laltuaia, Zosangliana Chhakchhuak leh K. Ramdinmawiate hi an ni awm e.

Lengzem hla hian mihring nun a phawk chhuak tha hle thin a. Chutiang a nih avangte pawh chu a ni ang lengzem hla phuah thiam tak tak an chhuak ur ur reng a. Kum 1970 a rawn her chhuah meuh chuan lenzem hla lama sulhnu nei tha tak tak an tam tawh hle a ni. Kum 1970 hnu lam hian Lalsangzuali Sailo, Zirsangzela Hnamte, Laltanpuia Tochhawng, C. Vansanga, Lallianmawia Pachuau leh mi dang hla phuah thiam tak tak an rawn chhuak a. Lalsangzuali Sailo leh Zirsangzela Hnamte te phei hi chuan hla an phuah hnemin, an hlate hian sak an hlawh em em a, lengzem hla lamah chuan sulhnu nei tha ber berte zingah an tel a ni.

Mizo hlaah hian lengzem hla hi a thang chak hle a. Kum 1970 hnu lamah phei chuan lengzem hla bu mal chhuak sawi tur a awm nual a. Lengzem hla than chhoh dan hi a fakawm hle a ni.


4. Tlipna

Mizote thlang an rawn tlaka Thântlang an rawn chuan chhuah chiah hian lengzem zai kan tih hi a chhuak tam hle a. Mizo hnam hrang hrang zingah Sailo hi an lung a leng bik a, an sa zing deuh bik nge ni thenkhat chuan Sailo Zai ti hialin an sawi thin. Lengem Zai hi chhak leh thlang indo lai pawh khan nula leh tlangval zingah chuan hla tlanglawn ber a ni a. Nula hmeltha Chhingpuii an phuah nan pawh khan hemi zai vek hi an hmang a ni. Tin, an rawn thlang tlak hnu pawhin an la uar zel a. Mi tam tak Thanongeii Zai tia lo vuahte pawh an awm bawk. Amaherawhchu, Mizo mipuiten an hriat dan ber erawh chuan Lengzem Zai tih hi a ni (Pi Pu-Te Hla).

Mizote hian hla thu (poetic word) nalh tak tak an nei a. Hetiang hla thu nalh tak takte hi hun hmasa lamah khan an la hmang nasain, an hmang rim hle a. Chutih rualin a thar chher chhuah pawh an thiam a, an hla thute kha belh chian a dawl hle thin. Mahse, tunlai hunah hi chuan Mizo hla phuahtu hmasate'na hla thu nalh tak tak hmanga hla an lo rem khawm ang kha hmuh tur a tam ta chiah lo va. Hla thu thenkhat mawi tak takte chu hmang ve bawk mah se, a tlangpuiin thu tluang pangngai an hmang nasa a. Tunlai hla phuah dan thar tite pawhin a sawi theih ang. Amaherawhchu, hla thuah chuan thu tluang pangngai teh tlawng han hman ai chuan tlema hla thu tawngkam ve deuh han hmante hian a lo ngaithlatu thinlung a hneh awlsam bik a. Hla a nih angin a tihla thin bawk a ni.




Work Cited :

Doliana, Dr. R. Mizo Nunhlui Leh Hla. Aizawl : Lengchhawn Press. 1998.

Lalzuithanga, F. Thinlung Luang Liam. Aizawl : Mizoram Publication Board. 2012.

Lalchungnunga, Hrangthiauva. Mizo Chanchin. Aizawl : Gilzom Offset. 2011.

Mizoram University, Department of Mizo. History of Mizo Literature. Gilzom Offset. 2014.

Ngurliana, Brig. Pi Pu-Te Hla. Aizawl : Mizoram Publucation Board. 2009.

Thanmawia, R.L. Mizo Hla Hlui. Aizawl : 2012.

Vanlawma, R. Awithangpa. Aizawl : Zalen Publishing House. 1989.

1 comment: